Foto: Bert Pierik

Toen ik ruim zes jaar geleden naar Zwolle kwam om predikant te worden van de Plantagekerk, was een van mijn overwegingen: nu ben ik dichter bij de bron van die fascinerende spirituele vernieuwingsbeweging van de Moderne Devotie uit de 15e eeuw waaraan de naam van de monnik Thomas a Kempis verbonden is.

Mijn eerste prekenserie hier in de Zwolse Plantagekerk ging over het thema: ‘Het koninkrijk van God is nabij’. Ik liet me mede inspireren door de beginwoorden van het tweede traktaat uit de Navolging. In het Latijn: Regnum Dei intra vos est. Dit is ook de wapenspreuk van de Zwolse Basiliek Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopneming. In het Nederlands: Het rijk van God is in uw binnenste.

De eerste alinea van het tweede traktaat gaat al jaren met me mee als inspiratiebron. Die alinea lees ik nu daarom voor:

‘Het rijk van God is in uw binnenste’ (Luc. 17:21), zegt de Heer. Keer met heel uw hart tot de Heer (vgl. Joël 2:12) en laat deze armzalige wereld; dan zal uw ziel rust vinden. Leer de uiterlijke dingen versmaden en u wijden aan de dingen van binnen: dan zult u het rijk van God in u zien komen. Want dat rijk van God is vrede en vreugde in de Heilige Geest (vgl. Rom. 14:17), en het wordt niet gegeven aan de onvromen. Christus zal tot u komen en zijn vertroosting schenken, wanneer u Hem in uw binnenste een waardige woning hebt bereid. Al zijn schoonheid en heerlijkheid is van binnen (vgl. Ps. 45:14), en daar vindt hij zijn welbehagen. Veelvuldig bezoekt Hij de innerlijke mens, en zoet zijn dan de gesprekken met Hem, aangenaam zijn vertroosting, overvloedig zijn vrede, bovenmate wonderlijk zijn gemeenzaamheid.

Wat mij in deze woorden zo treft, is het accent op innerlijkheid. Steeds weer die woorden: innerlijk, van binnen, binnenste, ziel. Thomas wijst de weg naar binnen. En hebben we juist dat ook vandaag niet zo hard nodig? We zijn vaak zo naar buiten gericht, gericht op uiterlijke dingen, succes, buitenkant-geluk. En intussen verkommert onze ziel.

Of als ik het bij mezelf houd: ik kan zo bezig zijn met en opgaan in alles wat te maken heeft met mijn werk in de kerk, zo heen en weer geslingerd worden door uiteenlopende  verwachtingen, zo gefrustreerd zijn van een volle agenda waarin altijd weer iets nieuws komt te staan – dat ik het contact met mijn ziel verlies. Geen binnenste meer.

In een hoekje

En wat heb ik het dan nodig om met een boekje in een hoekje te gaan zitten – letterlijk: ik heb in mijn werkkamer in de kerk een aparte hoek met een stoel, waar ik probeer dagelijks enige tijd stil te zitten met op het tafeltje naast me de Navolging van Thomas a Kempis. En dan lees ik weer. ‘Het rijk van God is in jouw binnenste.’ Dat is spannend, want ik denk vaak dat het rijk van God ergens daarbuiten is, of daarboven, of daar in de verte, later. Maar Thomas wijst me een andere weg, de weg naar binnen toe. ‘Leer u wijden aan de dingen van binnen, dan zult u het rijk van God in u zien komen.’

Toen ik op Facebook dit citaat in een berichtje plaatste kreeg ik een verbijsterde reactie van een volger, zo een met allemaal puntje en vraagtekens achter elkaar: en laat deze armzalige wereld achter je … ??? Dat was blijkbaar tegen het verkeerde been. Een oproep tot het mijden van de wereld, het loslaten van alles wat deze wereld te bieden heeft, valt vandaag de dag niet snel in goede aarde.

Het valt ook niet te ontkennen dat Thomas a Kempis een houding lijkt te promoten die verdacht veel lijkt op wereldmijding. En daar moeten we natuurlijk niet naartoe in een wereld waar zoveel problemen zijn waar we wat aan moeten doen en waar ook zoveel prachtige dingen zijn waar we van moeten genieten.

Zielmijding

Maar er is vandaag denk ik een veel groter probleem. Een probleem waarbij we Thomas a Kempis met misschien zijn eenzijdigheid toch echt nodig hebben. Wereldmijding is niet het grootste probleem van deze tijd: de meesten van ons zitten met huid en haar vast aan alles wat deze wereld te bieden heeft.

Maar dit kon wel eens het grootste probleem van onze tijd zijn: zielmijding. Dat is een nieuw woord. Het bestaat niet. Googelen op dit woord leverde precies nul resultaten op! Dat is best bijzonder: zoeken op Google en nul resultaten krijgen. Zielmijding. Dat kon wel eens het grootste probleem van onze tijd zijn. Dat we onze ziel links laten liggen. Dat we ons terugtrekken uit onze ziel. Dat we onze ziel laten voor wat ze is, om ons te storten in de armen van onze buitenwereld.

Mens, je hebt een ziel!

Ik moet denken aan een uitspraak van Dietrich Bonhoeffer over de ziel, in een preek over Psalm 62, al uit 1928, met de Duitse titel: Mut zur Stille. Oftewel: ‘De moed om stil te zijn’.

“Dat woordje ‘ziel’ klinkt zo vreemd temidden van de verwarring en het geschreeuw van de stemmen die zichzelf aanprijzen. Het heeft een zo rustige en stille klank, dat het nauwelijks meer uitkomt boven het razen en woeden in ons innerlijk. Maar het heeft een klank van grote verantwoordelijkheid en ernst: jij, mens, hebt een ziel. Let op dat je die niet verliest, dat je niet op een dag ontwaakt uit het gewoel van het leven – zowel in je werk als privé – en ziet dat je van binnen hol bent geworden, een speelbal van gebeurtenissen, een blad waarmee de wind speelt, en dat uiteindelijk verwaait; dat je geen ziel hebt. Mens, let op je ziel!”

Dietrich Bonhoeffer en Thomas a Kempis waarschuwen beide tegen die zielmijding. Niet dat we de wereld links laten liggen is vandaag het grootste probleem, maar dat we onze ziel laten verkommeren. Daarom hebben we die oproep ook steeds zo nodig.  Zoek het rijk van God niet allereerst buiten je. Ga de weg naar binnen. Naar je hart, naar je ziel, naar je binnenste. ‘Wijd je aan de dingen van binnen en je zult het rijk van God in je zien komen.’ Wat is dat rijk van God? Thomas beantwoordt die vraag met een citaat van Paulus: ‘vrede en vreugde in de heilige Geest.’

Mysticus

Ja, ik lees deze alinea van Thomas a Kempis als een pleidooi voor de weg naar binnen, een pleidooi voor zorg voor de eigen ziel, een pleidooi voor de mens als mysticus. Temidden van alle drukte en chaos en gedoe, van alle stemmen die klinken, is het een grote uitdaging om de stem van de stilte in ons binnenste te horen. Wie daar geen tijd en ruimte voor maakt, wie weigert om bij tijd en wijle mysticus te zijn, zal verpieteren, verschrompelen, verwaaien.

Laten we nu een paar minuten stil zijn – daarna spreek ik nog enkele slotgedachten – om deze zinnen van Thomas diep door te laten dringen in onze ziel:

Het rijk van God is in jouw binnenste.
Keer je met heel je hart tot de Heer.

(…)

Is het rijk van God dan alleen in je binnenste? Misschien houdt die vraag je op dit moment wel bezig. Nee. Het rijk van God – de Geest, de vrede, de vreugde – is niet alleen maar in ons binnenste. Maar misschien moeten we wel zeggen: dat rijk van God op aarde begínt wel in het binnenste van mensen, in mensen met een ziel, in bezielde mensen.

Bevrijdingstheoloog

Het fascineerde me toen ik, kort nadat ik de uitnodiging om hier te spreken kreeg, op de website van de Thomas a Kempis Stichting ontdekte dat de Braziliaanse bevrijdingstheoloog Leonardo Boff (nu 80 jaar) enkele jaren geleden een boek publiceerde waarin hij Thomas a Kempis’ Navolging van Christus vérder schrijft. Het verscheen onlangs in Engelse vertaling: ‘The Following of Jesus. A Reply to the Imitation of Christ’.

In het eerste deel van zijn boek geeft hij een verkorte weergave van de vier traktaten van Thomas (in de originele Spaanse versie geeft Boff overigens een complete eigen vertaling van de navolging van Christus), en hij voegt er dan als het ware een vijfde tractaat aan toe, geschreven voor onze eigen tijd.

Mystici, niet machthebbers

Een krant publiceerde over dit boek een artikel waar als titel boven stond: ‘De toekomst van de kerk is aan de mystici, niet aan machthebbers.’ Een bevrijdingstheoloog dus, die opkwam voor de rechten van de armen en de buitengeslotenen, heeft vanuit de mystieke weg die Thomas a Kempis baande verder geschreven aan dat boek dat al zovele eeuwen meegaat. Dit zijn de eerste alinea’s, die dus vooronderstellen dat je de Navolging van Christus helemaal hebt gelezen:

“Zonen en dochters, samen hebben we een lange weg afgelegd. Stap voor stap hebben we geprobeerd de innerlijke spirituele weg te volgen. Uiteindelijk zijn we op het diepste punt aangekomen, de innerlijke Sinaï, waar Mozes van Jahwe de openbaring ontving van de meest intieme goddelijke geheimen. Toen hij terugkeerde naar zijn volk, leek het alsof het gezicht van deze aartsvader straalde. Is hetzelfde misschien in jouw leven gebeurd? Zonen en dochters, jullie geest is nu misschien klaar om naar de berg van de zaligsprekingen te worden geleid, waar de geheimen van de diepste realiteit van de Liefde verborgen liggen.”

Verder heb ik dit boek zelf ook nog niet gelezen. Maar Leonardo Boff kiest er als bevrijdingstheoloog dus voor om de weg van Thomas a Kempis te vervolgen. Van binnen naar buiten, van de vrede en de vreugde in jouw binnenste naar de vrede en het recht van de armen en onderdrukten.

Want inderdaad: het rijk van God is in jouw binnenste. Zoek dat rijk van God – vrede, vreugde, heilige Geest – dáár allereerst, om dat rijk vervolgens uit te delen op de plek waar God je roept, om bevrijdend present te zijn in het leven van mensen.