Ontspannen, opgejaagd of opgebrand?

Jos Douma is predikant van Pro Rege in Emmeloord en bekend vanwege zijn online School voor Spiritualiteit. We spreken met hem over ons jaarthema ‘sabbatsleven’. ‘Spiritualiteit draait bij mij vooral om drie trefwoorden: stilte, ruimte en diepte. Veel mensen zijn op zoek naar stilte en ruimte en diepte, omdat dat ontbreekt in onze huidige samenleving met haar snelheid en volheid.’

[Dit interview verscheen op 26 juni 2025 op de website van Groene Kerken]

Je bent een veelzijdig mens: predikant, docent, auteur…

‘Tot een paar jaar geleden had ik inderdaad een vol leven. Ik ben predikant geweest in verschillende gemeenten, tot voor kort bij de Plantagekerk in Zwolle en nu in Emmeloord. Ik heb verschillende boeken geschreven en was tot 2021 ook verbonden aan de ETF in Leuven, als docent spiritualiteit. Ik heb echter mijn leven sinds een aantal jaren vereenvoudigd tot twee kernen: gemeentepredikant zijn en de online School voor Spiritualiteit. Dat laatste is gestart in coronatijd, met een online cursus over ‘Stil, mijn ziel‘ waaraan voorjaar 2020 maar liefst 2000 deelnemers meededen. Met PKN-collega Bas van der Graaf gaf ik onlangs een serie online webinars rond het boek ’De Weg volgen’ van John Mark Comer. En dan is er de dagelijkse meditatie tijdmetjezus.nl, die ik inmiddels al twintig jaar schrijf.’

Hoe beïnvloeden de School voor Spiritualiteit en je predikantschap elkaar?

‘In eerdere jaren waren dat twee werelden die naast elkaar bestonden, maar de laatste jaren heb ik dit meer kunnen integreren. Laatst zei een gemeentelid: “Jouw preken hebben een ‘zen’-achtige onderlaag.” Dat vind ik mooi om te horen, want hij bedoelde daarmee een laag van stilte en ruimte, spiritueel aandachtig zijn… dat kleurt inderdaad de manier waarop ik predikant wil zijn. En tegelijkertijd staat het naast elkaar. Ik heb de neiging de gemeente niet al te zeer lastig te vallen met mijn privé thema’s. Gemeenteleden zijn veelkleurig. Gerechtigheid najagen is ook een vorm van spiritualiteit, maar die komt bij mij minder aan de orde.’

Is dat omdat je weleens kritische reacties uit de kerkelijke gemeente krijgt?

‘Eigenlijk niet. In november 2023 zijn we met een groep van tien leden uit de Plantagekerk naar de klimaatmars gegaan. Daarvóór heb ik een groene preek gehouden, maar daarbij ben ik wel uit de activistische modus gebleven. De manier waarop je communiceert, is belangrijk. De Franciscaanse auteur Richard Rohr staat aan de basis van het Center for Action and Contemplation. Dat woordje ‘and’ in de naam is het belangrijkst, zegt Rohr altijd. Het gaat om actie én contemplatie. Dat zijn twee verschillende dingen en het gaat erom dat ze verbonden zijn. Als je bijvoorbeeld geen vrede in je hart hebt, kun je ook geen vrede uitstralen. Een vredestichter is iemand die innerlijke vrede ervaart en dat cultiveert om van daaruit vrede te brengen in de samenleving.’

‘Een vredestichter is iemand die innerlijke vrede ervaart en dat cultiveert om van daaruit vrede te brengen in de samenleving.’

Hoe verhouden die twee elementen – inkeer en activisme – zich tot de sabbat?

‘Als het gaat om naar binnen keren en naar buiten treden, spreek ik heel bewust over ‘verbinding’ en niet over ‘balans’. De sabbat gaat over één dag in de week, dus een zevende deel van de tijd die ons is gegeven is bedoeld om te rusten. Dat is geen balans. Er moet wel verbinding zijn tussen rust, stilte en inkeer enerzijds en anderzijds naar buiten treden en actief zijn. Voor de betekenis van de sabbat gebruik ik graag de vier woorden van John Mark Comer: stoppen (waarmee je bezig bent), rusten (bijvoorbeeld wandelen), genieten (van contacten, de natuur, lekker eten) en aanbidden (vieren).’

Het valt mij op hoe het thema ‘sabbat’ resoneert in onze samenleving, ook bij niet-christenen…

‘Iedereen kent wel het woord sabbatical, maar niet iedereen kent de wortels daarvan. Kijk naar hoe onze maatschappij functioneert, hoe ons leven in elkaar zit. We leiden een opgejaagd leven, er staat altijd iets op onze to do lijst. Dat is een seculier gegeven. Christenen hebben daar al eeuwenlang een prachtig antwoord op, vanuit de Joodse traditie.’

Kun je hier wat meer duiding aan geven, waarom mensen in onze tijd zo verlangen naar een sabbatical?

‘Nog maar twee weken geleden heb ik kennisgemaakt met een nieuwe theorie. Die gaat over ons zenuwstelsel, emoties en gedrag. Met een duur woord, de polyvagaal theorie. Die beschrijft dat er drie toestanden zijn: je voelt je verbonden en veilig, de sympathische toestand (altijd ‘aan’ staan) en de dorsale toestand (je voelt je afgebrand en komt nergens meer aan toe). Veel mensen herkennen dat laatste, een burnout, terwijl mensen van nature graag in een ontspannen toestand zijn. Dat is dus biologisch te onderbouwen. Toegepast op het evangelie zou je kunnen zeggen dat ‘Jezus je op je zenuwen werkt’: bij Hem vind je rust. Je kunt de polyvagaal theorie ook toepassen op de kerk: is jouw kerk een ontspannen kerk, een opgejaagde kerk of een opgebrande kerk?’

De sabbat is dus een uitnodiging om meer ontspannen en verbonden te leven?

‘De sabbat gaat inderdaad over de eerste toestand van verbondenheid en veiligheid. We voelen aan ons lichaam hoe belangrijk dat is. De kerk heeft vaak deze boodschap: je bent zondig en hebt vergeving nodig. Dat is een ander verhaal dan: je bent opgebrand en er bestaat een ontspannen leven. Deze twee hoeven we trouwens niet tegenover elkaar te zetten. De sabbat oefenen is wel belangrijk, het is goed voor mensen, de kerk en de samenleving. Hoe kunnen we weer in die ontspannen toestand komen? Door meditatie, contemplatie en rusten. Dat zijn dingen waar de christelijke traditie goed in is, maar het wordt te weinig geoefend. Ons arsenaal van spirituele praktijken beperkt zich meestal tot bidden, bijbellezen en naar de kerk gaan. Het is wezenlijk dat er meer plekken zijn waar mensen bijvoorbeeld geholpen worden met een nieuwe manier van bijbellezen zoals lectio divina. Niet met als doel om meer kennis over de bijbel te vergaren, maar om vrede in je hart te ervaren.’

‘Meditatie, contemplatie en rusten zijn dingen waar de christelijke traditie goed in is, maar het wordt niet geoefend.’

Wat brengt de sabbat jouzelf?

‘Vanaf vrijdagavond zes uur tot zaterdagavond zes uur ben ik niet online en ook niet met werk bezig. Het brengt me rust, kalmte en ontspannenheid. Een hele dag lang sta ik niet ‘aan’, maar is er ruimte om andere dingen te doen. Ik ben bijvoorbeeld weer veel meer gaan lezen.’