Zwolle_Peperbus

Naast de ‘nieuwe monastiek’ (onder meer De Zevende Regel) en ‘emerging church’ begint ook de ‘postmoderne devotie’ aan een opmars in de wereld waarin wordt gezocht naar en nagedacht over christelijke presentie in de 21e eeuwse samenleving. Googelend op ‘postmoderne devotie’ ontdekte ik dat er in het hoofdartikel van afgelopen zaterdag 7 december in het Friesch Dagblad zelfs al aandacht aan deze nieuwe beweging/richting/ritseling wordt besteed. Naar aanleiding van de Landelijk Diaconale Dag van de PKN geeft de hoofdredacteur enkele overwegingen rond het diaconaat van de plaatselijke kerken en de populariteit van organisaties als Stichting Present, Tijd voor Actie en Stichting Hulp in de Praktijk (HiP). Lees het hele artikel: Diaconaat…. Met name deze passage is interessant:

Het lijkt erop dat het doe-aspect van gelovigheid steeds meer de nadruk krijgt. Daarbij gaat het niet louter om praktische zaken als boodschappen doen voor een bejaarde. Er zijn tekenen dat mensen ook steeds meer behoefte krijgen aan een verinnerlijking van het praktische. Of, andersom gezegd: handelen vanuit een overtuiging, een innerlijke gerichtheid. Een aanwijzing daarvoor is de toename van het aantal gesprekken, artikelen en boeken over de motieven voor een christelijke levenspraktijk. Een voorbeeld wordt gevormd door weblogs over wat heet: postmoderne devotie. Deze titel is een aardige samenvatting van de bedoeling: als hedendaags mens, levend in de postmoderne tijd, aansluiting zoekend bij de geloofs- en levenshouding van de Moderne Devotie, de beweging waarvan Geert Groote (1340-1384) de bekendste is. Binnenkort komt er zelfs een boek uit met de titel Navolging NU Postmoderne devotie.

Heel boeiend dat hier van buitenaf als het ware al een definitie wordt aangereikt: als hedendaags mens, levend in de postmoderne tijd, aansluiting zoekend bij de geloofs- en levenshouding van de Moderne Devotie.Zelf schreef ik op de door Paul Abspoel geïnitieerde weblog die apart aan de postmoderne devotie is gewijd al een aantal bijdragen over dit fenomeen (www.postmodernedevotie.wordpress.com). Omdat dat weblog nog niet veel bekendheid geniet en weinig wordt bezocht, geef ik mijn bijdragen hieronder ook door: Wat is ‘postmoderne devotie’?

Er is veel in beweging als het gaat om het zoeken naar nieuwe vormen van kerk-zijn en christelijke presentie in een postchristelijke en postmoderne samenleving. Naast ‘emerging church’ en ‘new monasticism’ dient nu ook ‘postmoderne devotie’ zich aan als een vernieuwend perspectief.

Als je deze drie termen zo naast elkaar zet, valt de Nederlandstaligheid van de derde op! Anders gezegd: veel nieuwe inspiratie komt van overzee, uit de Engelstalige wereld. Niet veel mis mee, wat mij betreft, hoewel er altijd een vertaalslag moet worden gemaakt naar de Europese c.q. Nederlandse context. Het mooie van het derde perspectief is dat het gaat om het zoeken van aansluiting bij een middeleeuwse spirituele vernieuwingsbeweging van eigen bodem. Dat is denk ik voor mijzelf ook een van de redenen waarom (post)moderne devotie zo’n aantrekkingskracht op me uitoefent.

Een vraag die echter wel aan de orde gesteld moeten worden (en dat is niet direct een heel praktische vraag, maar meer een conceptuele): wat betekenen die twee begrippen ‘postmodern’ en ‘devotie’ precies en hoe verhoudt ‘postmoderne devotie’ zich tot moderne devotie? Ik kan me namelijk tot nu toe niet aan de indruk onttrekken dat de uitdrukking ‘postmoderne devotie’ niet meer is dan een aardige woordspeling op ‘moderne devotie’, maar dat er eigenlijk helemaal niets echt postmodern aan is en dat er dus ook nauwelijks een vernieuwend concept achter schuil gaat.

Om in deze vragen een antwoord te zoeken wil achtereenvolgens ingaan op de betekenis van de begrippen ‘devotie’ en ‘modern’, om vervolgens de vraag te stellen wat de kleur is van de begrippen ‘postmodern’ en ‘devotie’ in de uitdrukking ‘postmoderne devotie’. Daarna wil ik nadenken over de vraag hoe ‘de kunst van het hernemen’ (een uitdrukking van de filosofe Ilse Bulhof) ons kan helpen om te zien wat er nu precies gebeurt c.q. zou moeten gebeuren als we in de context van de 21e eeuw aansluiting zoeken bij een spirituele beweging uit de 15e eeuw.

Kortom, er gaan een paar blogposts komen waarin ik probeer het concept ‘postmoderne devotie’ in beeld te krijgen.

devotie

Wat betekent het woord ‘devotie’? Ik ga te rade bij Kees Waaijman die er in zijn standaardwerk Spiritualiteit. Vormen, grondslagen, methoden in een aparte paragraaf aandacht aan besteedt. Hij schrijft:

Het grondwoord ‘devotie’ plaatst het werkelijkheidsgebied van de spiritualiteit in een typisch spanningsveld: enerzijds roept ‘devotie’ een houding van innige toewijding op, anderzijds opent zij het veld van de devotiepraktijken. Spiritualiteit wordt met het grondwoord ‘devotie’ gelezen als een spanningsvolle werkelijkheid: de sfeer van het hart (innigheid, vurigheid, toewijding) en de sfeer van het uiterlijke (devotionalia, praktijken, gewijde ruimten en tijden). (blz. 343)

Het grondwoord ‘devotie’ plaatst het werkelijkheidsgebied van de spiritualiteit in het spanningsveld van een innerlijke houding (toewijding, overgave) met sterk affectieve kleuren (innigheid, vurigheid) enerzijds en uiterlijke praktijken (rituelen, gebeden, tijden, plaatsen, voorwerpen) anderzijds. Het doel is dat de praktijken innerlijk worden gedragen door de vurige overgave aan God. (blz. 346)

Schrijvend over de Middeleeuwen stelt Waaijman:

Het woord ‘devotie’ duidt meer en meer de geloofsgevoelens aan, vooral de vurigheid die tijdens het gebed en de oefeningen wordt gevoeld. Heel het geestelijk leven moet in zijn uitingen en in zijn opgang doortrokken zijn van een gloedvolle innigheid. (…) In de Moderne Devotie wordt deze lijn van innerlijke toewijding doorgetrokken. Devotie betekent hier de volkomen toewijding aan God, waarbij men zich vooral richt op de inningheid van het hart, wars van iedere veruiterlijking. (blz. 344)

In zijn aantekeningen bij de vertaling van de Navolging schrijft Gerard Wijdeveld bij I,3,16 (‘Een goed en inwendig (devotus) mens regelt eerst innerlijke de bezigheden, die hij uiterlijk moet gaan verrichten’):

Devotus: hier zoals op vele plaaten in de Navolging, te verstaan in de zin van: innig, inwendig, innerlijk. Men bedenke daarbij dat de confraters van Thomas bij het volk als devoten, innerlijke mensen, werden aangezien en ook zo werden genoemd, waaruit de term Moderne Devoten ontstond.

Wil ‘postmoderne devotie’ daadwerkelijk aansluiten bij de middeleeuwse beweging van de ‘moderne devotie’, dan zal er in ieder geval ook recht moeten worden gedaan aan de betekenis van de term devotie: innerlijkheid, innigheid, vurigheid, toewijding – en dat vormgegeven in concrete (devotionele, spirituele) praktijken.

getijdenboek

Na een kleine verkenning van het woord ‘devotie’ is het nu zinvol om het woord ‘modern’ nader te bekijken. In de inleiding op de recent opnieuw uitgegeven Navolging in de vertaling van Gerard Wijdeveld schrijft A. de Reuver het volgende:

De naam van de beweging, Moderne Devotie, bevatte meteen een program. Met streefde naar devotie, naar innigheid en innerlijkheid; naar de beoefening van contemplatie, meditatie en levensheiliging. Modern heette deze devotie, niet omdat zij modieus wilde zijn, laat staan omdat ze met de traditie van het klassiek erfgoed wilde breken, maar omdat zij in díe zin bij de tijd wilde zijn dat ze een hernieuwde spiritualiteit nastreefde die de heersende geest van verslapping zou verdrijven. Temidden van al datgene wat deze devoten als verbastering beschouwden, zochten zij naar een tegentijdse en juist daarom eigentijdse vernieuwing van het geestelijke leven die het hart kon bevredigen.

‘Modern’ betekent dus niet veel meer dan: eigentijds, bij de tijd. In ieder geval heeft het begrip ‘modern’ in ‘moderne devotie’ niets te maken met het begrip van de moderniteit van na de Verlichting (die ook van aanzienlijk later datum is dan de Moderne Devotie). Dat moet dan ook meegewogen worden als we het woord ‘postmodern’ in ‘postmoderne devotie’ gebruiken. Op het eerste gehoor klinkt het woord ‘postmodern’ hier als tegenhanger van het bekende ‘modern’ (dat staat voor: rationeel, vertrouwend op de rede, denkend in grote verhalen, vooruitgangsdenken), maar dat kan niet het geval zijn omdat die betekenissen in de uitdrukking ‘moderne devotie’ helemaal niet meeklinken. Als er in onze tijd een spirituele vernieuwingsbeweging op gang komt die zich tooit met de aanduiding ‘postmoderne devotie’ moet dus helder zijn dat ‘postmodern’ niets te maken heeft met het cultuurfilosofische begrip ‘postmodern’ (voorbij de grote verhalen, nadruk op subject etc.) maar eigenlijk in de context van de 21e eeuw niets anders wil zeggen dan: ‘eigentijds’.

Daarom is het van belang om helder te formuleren wat de specifieke kenmerken zijn van die Nederlandse historische spirituele vernieuwingsbeweging uit de 14e en 15e eeuw die Moderne Devotie wordt genoemd. De ‘postmoderne devotie’ is dan niet meer en niet minder dan een eigentijdse herneming van die elementen uit de Moderne Devotie die in de context van de 21e eeuw opnieuw relevant en vruchtbaar zouden kunnen zijn. Als ik het goed zie zijn dit de twee meest wezenlijke elementen (die mijns inziens ook in deze volgorde moeten worden gehonoreerd):

1 Het disciplineren van een vurig en intens innerlijk leven (met name gekenmerkt door op Christusgelijkvormigheid gerichte meditatieve omgang met de heilige Schrift)
2 Het vorm geven van een gastvrij gemeenschappelijk leven (met name gekenmerkt door een Christusgelijkvormige soberheid en solidariteit)

Ga ook naar: www.postmodernedevotie.wordpress.com.