Wat is spiritualiteit? De term wordt de laatste jaren steeds vaker gebruikt. Veel mensen zijn op zoek naar zingeving, naar een leven dat dieper gaat dan het alledaagse leven, naar een levensstijl die verder kijkt dan de buitenkant, die oog heeft voor meer dan alleen een goed uiterlijk, een interessante baan, een mooi huis en een goed gevulde bankrekening.

Die zoektocht leidt veel mensen naar hun binnenkant, naar hun hart of hun ziel of hoe je dat ook maar precies wilt noemen. En juist daar wordt dan een leegte ervaren die gevuld wil worden. Gezondheid en geld, verre reizen en dure kleren kunnen, zo blijkt, die leegte uiteindelijk niet vullen. Wel tijdelijk, zeker, maar nooit voor de lange duur. Als mensen dat ontdekken, gaan hun ogen ook vaak open voor een leven vanuit hun ziel, een bezield leven, en komt de thematiek van spiritualiteit aan de orde. Die spiritualiteit kan dan overigens ook New Age-achtige of esoterische vormen aannemen of blijven hangen in een psychologie van het geluk.

Omgaan met de Heer

Waar het me hier om gaat is een christelijke spiritualiteit, een door Jezus Christus geïnspireerde manier van leven. In de christelijke kerk is dat uiteraard altijd al een heel belangrijk aandachtsveld geweest. Er werden wel andere woorden voor gebruikt, zoals: vroomheid, geloofservaring, navolging, bevinding, devotie, contemplatief leven, godsvrucht, vreze des HEREN, heiliging, vertrouwelijke omgang of praktijk der godzaligheid. Elke van die uitdrukkingen opent een ander perspectief op de dimensie van geloven die vandaag de dag veelal met spiritualiteit wordt aangeduid.

Zelf vind ik bijvoorbeeld de uitdrukking ‘vertrouwelijke omgang met de HEER’ een prachtige manier van zeggen omdat het de vertrouwelijkheid en intimiteit van christelijke spiritualiteit woorden geeft. En ook bij die wat ouderwets aandoende uitdrukking ‘vreze des HEREN’ gaat mijn hart sneller kloppen, omdat daarin stem wordt gegeven aan tegelijk een geschokt én een gefascineerd zijn door de overweldigende grootheid van de God van de Bijbel. Daarnaast is de aanduiding ‘contemplatief leven’ de voorbije jaren steeds belangrijker voor me geworden: de diepte van een leven met de Heer wordt gevonden als we leren om vol verwondering voor het mysterie van God ons lang en liefdevol te richten op zijn gelaat, dat naar ons is toegewend.

Spiritualiteit

Maar ik gebruik bij voorkeur dat woord ‘spiritualiteit’. Er kan dus van alles mee worden aangeduid, maar de wortels van dit begrip zijn nadrukkelijk christelijk. Je herkent er het woord ‘spiritus’ in dat ‘geest’ betekent. Daarmee wordt de Geest van God en van Christus aangeduid. En dat brengt me al direct bij de definitie die ik zelf hanteer: spiritualiteit is leven in de Geest van Jezus.

Er zijn uiteraard ook andere definities mogelijk. Ter illustratie geef ik er een door die ik vond in een boek van de theoloog C. Aalders die al in 1969 een publicatie schreef met de titel ‘Spiritualiteit. Geestelijk leven vroeger en nu’ (de aandacht voor spiritualiteit gaat dus verder terug dan de laatste tien jaar) . Dit is zijn definitie: ‘Overal waar de mens met bewuste bedoelingen en op een min of meer methodische wijze bezig is zijn leven te doen beantwoorden aan een transcendente zingeving, is er sprake van spiritualiteit’. Ik ben het er van harte mee eens en met name het accent op ‘bewuste bedoelingen’ en ‘methodische wijze’ spreekt me aan. In een later hoofdstuk kom ik daar op terug. Nu wil ik eerst nog wat meer toelichting geven bij mijn eigen definitie: spiritualiteit is leven in de Geest van Jezus.

Spiritualiteit heeft voor mij dus alles te maken met de Spiritus: de Geest. In die zin betekent spiritualiteit voluit: Geestelijk leven. Het is voor het christelijke geloof belangrijk om dan direct zichtbaar te maken over welke Geest het gaat: de Geest van Jezus Christus, die door hem is uitgestort op het Pinksterfeest en die zijn plaatsvervanger op aarde is nu hij in de hemel aan Gods rechterhand zit. 

Jezus

In spiritualiteit staat voor mij daarom ook per definitie Jezus centraal, de Christus van God. Ik heb het dan ook graag over christocentrische spiritualiteit. Dat betekent uiteraard niet dat het onbelangrijk zou zijn dat we in de Bijbel een drie-enige God ontmoeten (daarover lees je meer in het volgende hoofdstuk), maar wel dat we die drie-enige God alleen door Jezus Christus leren kennen. In hem opent zich de goddelijke Drie-eenheid liefdevol en uitnodigend naar mensen op aarde. 

Die liefdevolle uitnodiging betreft in de kern het leven. De levende God nodigt ons als mensen op aarde uit om echt te leven, om het eeuwige leven te leren kennen. Daarom speelt in mijn omschrijving van spiritualiteit dat woord ‘leven’ ook een centrale rol. Daarin worden ons aardse, menselijke, kwetsbare en gekwetste leven en het hemelse, goddelijke, volmaakte en eeuwige leven van Jezus op elkaar betrokken. Leven zonder Jezus zit op dood spoor, leven in de Geest van Jezus is echt leven: vitaal, authentiek, oprecht, bezield, van binnenuit. Spiritualiteit heeft dus betrekking op het echte leven zoals dat in de praktijk van elke dag vorm krijgt in onze relaties, ons werk en onze vrije tijd. Het is een innerlijk leven dat gestalte krijgt in hoe we spreken, handelen en omgaan met mensen. Over dit echte leven heeft Jezus het in bijvoorbeeld de volgende uitspraken:

Ik ben het licht voor de wereld. Wie mij volgt loopt nooit meer in de duisternis, maar heeft licht dat leven geeft. (Johannes 8:12)

Ik ben gekomen om hun het leven te geven in al zijn volheid. (Johannes 10:10).

Het eeuwige leven, dat is dat zij u kennen, de enige ware God, en hem die u gezonden hebt, Jezus Christus. (Johannes 17:3)

Drie dimensies

Om de spiritualiteit die mij voor ogen staat nog wat verder in beeld te brengen, maak ik graag gebruik van een drieslag. Die kan met verschillende termen worden aangeduid. Zelf ben ik als het gaat om het spreken over spiritualiteit gecharmeerd van de drieslag: dogmatiek, mystiek, ethiek. Ik wil spiritualiteit namelijk graag zien als een evenwichtig samenspel van deze drie dimensies is. De term ‘dogmatiek’ (ik weet dat het niet zo’n heel populair begrip is, maar ik gebruik het toch maar) is daarbij de aanduiding van de inhoudelijke dimensie van christelijke spiritualiteit. Het gaat ergens over en daar kun je ook over nadenken: God, de mens, de Bijbel, de kerk, de toekomst, de schepping enzovoort. Met ‘mystiek’ bedoel ik vervolgens de ervaringskern van spiritualiteit: het gaat om vertrouwelijke omgang, vroomheid, innerlijkheid, bevinding, aangeraakt zijn door de Geest van Jezus, ontmoeting, een persoonlijke relatie met een persoonlijke God, een relatie die altijd een geheim in zich bewaart. En met ‘ethiek’ tenslotte breng ik de dimensie van het dagelijkse leven in beeld: een leven van navolging, van gehoorzaamheid, van betrokkenheid op de samenleving, van verbondenheid met de naaste. Deze drie dimensies horen in spiritualiteit helemaal bij elkaar: de een kan niet zonder de ander.

Hoofd, hart, handen

Ik zou hetzelfde ook kunnen zeggen met wat eenvoudiger woorden: in spiritualiteit gaat het om een levende samenhang van hoofd, hart en handen. Spiritualiteit wordt misschien wel vooral met de dimensie van het hart (of de mystiek) verbonden. Dat is wat mij betreft in zoverre terecht dat de betekenis van spiritualiteit hier haar kern heeft, maar dan toch zo dat de twee andere dimensies er altijd bij betrokken worden. Hoofd: spiritualiteit is ook dat je nadenkt over wie God is en dat je hem met je verstand liefhebt. Hart: spiritualiteit is dat je met heel je hart en ziel, met bewogenheid en bevlogenheid betrokken bent op Gods mysterie dat ten diepste niet begrepen, maar alleen bemind kan worden. Handen: spiritualiteit is ook dat je, vanuit je verbondenheid met de Heer, Jezus navolgt in het dagelijkse leven met alle relaties die je hebt, alle keuzes die je maakt en alle daden die je stelt.

In het volgende schema vind je de beide drieslagen terug. Ik heb er ook nog twee andere aan toegevoegd. Spiritualiteit is ook dat je passie hebt voor waarheid, schoonheid en goedheid. En spiritueel leven kun je verder nog omschrijven als het samengaan van het kennen, liefhebben en navolgen van de Heer van je leven.

DogmatiekMystiekEthiek
HoofdHartHanden
WaarheidSchoonheidGoedheid
KennenLiefhebbenNavolgen

De ene drieslag zal je meer aanspreken dan de ander, en dat is ook prima, want we zijn allemaal verschillend. Als maar helder is geworden dat spiritualiteit en spiritueel leven breder is dan alleen maar innerlijkheid, gevoel of ervaring.

Eenzijdigheden

Tegelijk kan het ook nodig zijn om juist wel meer gerichte aandacht te geven aan die binnenkant. Want er groeien gemakkelijk eenzijdigheden. Velen hebben de indruk dat geloven zoiets is als het omarmen van een serie leerstellige waarheden. Als je maar de juiste theologische opvattingen hebt, zit het wel goed. Dat wijst vanuit de gegeven drieslag dus op een eenzijdige manier van geloven die een sterk rationele of zelfs rationalistische inslag heeft en waarin weinig ruimte is voor de twee andere dimensies. 

Veel anderen hebben het gevoel dat geloven vooral is dat je netjes moet leven, dat je je aan een hele serie geboden en verboden moet houden en dat je in de kerk vooral afgerekend wordt op je gedrag en je ethische keuzes. Dat wijst op een spiritualiteit waarin de nadruk op de ethiek gepaard gaat met vooral een verschraling van de persoonlijke relatie met de Heer die tot uitdrukking komt in een moralistische en wettische manier van geloven.

Maar er bestaat ook spiritualiteit die zich helemaal terugtrekt op het gevoel en de ervaring: ‘ik en mijn God’. Dan wordt spiritualiteit een individualistisch onderonsje, een puur gevoelsmatig zoeken van een weg waarbij alleen het eigen hart de norm vormt. Het verstand mag niet meer meedoen en over praktische keuzes in een christelijke levensstijl hoeft niet meer gepraat te worden.

Liefde

Als ik het leven van Jezus op me in laat werken, dan zie ik hoe volmaakt de drie dimensies bij hem met elkaar verbonden zijn. Vanuit de voortdurend gezochte vertrouwelijke omgang met zijn Vader is hij steeds bezig om helder onderwijs te geven en radicaal een levensstijl aan te prijzen in zijn spoor. 

Ik zie de samenhang van de drie dimensies ook terug in die buitengewoon heldere samenvatting die Jezus geeft als hij zegt: 

Heb de Heer, uw God, lief met heel uw hart en met heel uw ziel en met heel uw verstand. Dat is het grootste en eerste gebod. Het tweede is daaraan gelijk: heb uw naaste lief als uzelf. (Matteüs 22:37-39)

Is dit niet precies hoe Jezus zelf heeft geleefd? Deze woorden ademen helemaal zijn Geest. Als ik werkelijk gehoor geef aan het appèl dat erin ligt opgesloten, leef ik in de Geest van Jezus. Dat is spiritualiteit.