Vandaag kreeg ik een mail binnen van de School for Moral Ambition. In de mail wordt teruggeblikt op een serie interviews over morele ambitie en wordt deze vraag gesteld: welke drie inzichten zijn blijven hangen en zijn het waard om gedeeld te worden?

Anders denken

Het eerste inzicht trof me direct: Durf anders te denken. Met als toelichting: “Morele ambitie kan prima samengaan met ongewone standpunten. Sterker nog, als je de wereld drastisch wilt verbeteren zul je vaak ook normen moeten veranderen.”

Dat verbond ik direct met een thema dat me al ruim een jaar intensief bezighoudt: metanoia! Dat is een Grieks (en bijbels) woord dat ‘verandering van denken’ betekent, of: om-denken, vernieuwing van denken, veranderd leven, transformatie. Het gaat over zoveel als: een ommekeer maken in je denken, je voelen, je kijken, je ervaren.

Missie

Het woord (‘concept’ is misschien een betere aanduiding) metanoia houdt me al een tijd bezig omdat Jezus het woord in de mond neemt op het moment dat Hij duidelijk maakt wat Hij is komen doen, wat zijn missie is (Marcus 1:15, Matteüs 4:17): vertellen dat het koninkrijk (basileia) nabij is en dat dat om omkeer, bekering, inkeer (metanoia) vraagt (een verandering die juist ook mogelijk is door het present zijn van basileia).

Twee woorden

Terwijl ik christelijk groot ben geworden met een evangelie waar in de twee woorden ‘zonde-en-genade’ centraal stonden, heb ik nu ontdekt dat het beter en letterlijk ‘evangelischer’ is (meer in overeenstemming met het evangelie dat Jézus verkondigde) om de basisgrammatica van de boodschap van Jezus te spellen met deze twee woorden: basileia (koninkrijk) en metanoia (bekering).

Stukke wereld

En als je deze nieuwe bril eenmaal hebt opgezet, blijkt met name de thematiek van metanoia (verandering, bekering, inkeer, omkeer, van gedachten veranderen) buitengewoon actueel en relevant te zijn. We leven met z’n allen in een wereld en een cultuur en een samenleving die steeds meer stuk lijkt te gaan: polarisatie, fragmentatie, klimaatcrisis, versnelling enzovoort. En dat die wereld zo steeds kapotter lijkt te gaan, roept een verlangen op daar verandering in aan te brengen: nieuw te gaan kijken, nieuw te gaan denken, nieuw te gaan luisteren, nieuw te gaan voelen en ervaren, nieuw te gaan handelen.

Metanoia: het kan anders

Het citaat uit de mail van de School for Moral Ambition is er een illustratie van. Durf anders te denken is niets minder dan: durf het proces van metanoia aan te gaan. Ik hecht er zelf aan om het ook maar gewoon over ‘metanoia’ te hebben, omdat veel andere vertalingen ongewenste associaties oproepen. ‘Bekering’ bijvoorbeeld klinkt al snel moralistisch en roept de associatie op met een eenmalige bekering tot een religie (bijvoorbeeld door het zondaarsgebed te bidden). ‘Inkeer’ is wellicht wat te veel naar binnen gericht. ‘Omkeer’ doet wellicht wat weinig recht aan het procesmatige van waar het over gaat. ‘Transformatie’ komt er heel dichtbij: meta-noia en meta-morfosis (Romeinen 12:2 en 2 Korintiërs 3:18) zijn twee kanten van dezelfde zaak.

Maar er is eigenlijk ook helemaal niks mis mee om zo’n woord als metanoia gewoon toe te voegen aan onze (christelijke en seculiere) spreektaal. Dus laten we dat gewoon doen.

Basileia-en-metanoia

Zelf hecht ik er daarbij grote waarde aan om – in elk geval als we het evangelie van Jezus onder woorden proberen te brengen – metanoia steeds fundamenteel met basileia te verbinden: metanoia zonder basileia kan gemakkelijk een zelfverbeteringstraject worden. Basileia is fundamenteel, vanuit het evangelie gezien, de bron van metanoia.

Maar het eigenlijke punt dat ik hier wil maken is dit: als we het evangelie van Jezus herontdekken als een boodschap over verandering (die mogelijk is dankzij de presentie van het koninkrijk van God, dat is de heilige Geest), dan zien we dat er een grote overlap is tussen het seculiere verlangen naar verandering (‘anders durven denken’) en de boodschap waarmee Jezus in deze wereld aanwezig was en door zijn Geest nog steeds aanwezig is

Drie boeken over metanoia

In de afgelopen periode maakt ik kennis met drie boeken die het woord metanoia in hun titel hebben staan en die mij inspireren en bevestigen om dit spoor verder te blijven gaan en verkennen.

Alan Hirsch publiceerde in 2024 zijn nieuwste boek: ‘Metanoia. How God Radically Transforms People, Churches, and Organizations From the Inside Out‘. Hirsch benadrukt in dit boek de noodzaak van een diepgaande transformatie van denken en doen binnen de kerk om missionair en relevant te blijven in een snel veranderende wereld. Hij pleit voor een herontdekking van de kernprincipes van het christendom, waarbij geloofsgemeenschappen meer op Jezus en zijn missie gericht zijn. Hirsch stelt dat ware verandering begint bij een collectieve en persoonlijke ‘metanoia‘ – een radicale verandering van hart en geest.

Broeder John van Taizé publiceerde in 2021 zijn boek: ‘Metanoia. The Shape of the Christian Life‘. Hierin werkt de auteur uit dat het begrip metanoia hét begrip is waarmee de grammatica is voor de vorm van het christelijke leven.

En in 2020 verscheen van de hand van ChoongJae Lee (leerling van Jonathan T. Pennington die een boek schreef met de titel ‘The Sermon on the Mount And Human Flourishig’) een studie over ‘Metánoia (Repentance): A Major Theme of the Gospel of Matthew‘. In dit boek verdedigt hij de stelling dat metanoia (Matteüs 3:2 en 4:17) het centrale en organiserende begrip van het Matteüs-evangelie is en dat bijvoorbeeld de Bergrede van Jezus gelezen moet worden als een uitleg van hoe metanoia eruitziet in het leven van volgelingen van Jezus die leerlingen van het koninkrijk van God zijn geworden.

Oproep tot omkeer

In dit verband kan ook het boek ‘Oproep tot omkeer’ van Wim Dekker uit 2023 niet onvermeld blijven. Het begrip en concept van metanoia wordt naar mijn smaak in dat boek veel te weinig uitgebuit, omdat Dekker toch hecht aan het Nederlandse woord bekering. Ik schreef er een uitgebreide blog over: Er moet iets met een mens gebeuren! Over bekering en het koninkrijk (n.a.v. ‘Oproep tot omkeer’ van Wim Dekker)

Maar relevant is nu vooral dat ook Dekker bekering/metanoia op de agenda zet van de kerk die relevant en missionair wil zijn.

Storytelling en metanoia

Nog een ander perspectief. Ik zit momenteel in een studieverlof waarin ik met twee onderwerpen intensief bezig ben: Narratieve communicatie (storytelling) en Metanoieke gemeenteopbouw. En er blijkt een belangrijk en fundamenteel verband te zijn tussen verhalen vertellen enerzijds en metanoia (of verandering) anderzijds. Verhalen gaan namelijk altijd over verandering, over het veranderingsproces van de hoofdpersoon (of eventueel meerdere personen)! Alle verhalen die we vertellen hebben een metanoieke basisstructuur. Zonder verandering geen verhaal. Zonder het binnentreden van een nieuwe wereld geen verhaal! (Zie hierover bijvoorbeeld: Mieke Bouma, ‘Storyteling in 12 stappen. Op reis met de held’ en Herman Wegter, ‘Goed verhaal. Succesvolle storytelling in 7 stappen’.)

Ook in de retorica speelt het begrip metanoia trouwens een boeiende rol. Maar het voert te ver om dat hier nu uit te werken. Zie dit boek (met dus ook het woord metanoia in de titel): ‘Metanoia. Rhetoric, Authenticity, and the Transformation of the Self‘ van Adam Ellwanger.

Metanoieke gemeenteopbouw

Het bekt misschien niet zo lekker, maar ik vind het in elk geval leuk om zo’n nieuw woord te introduceren (als vertaling van het Engelse metanoic): Metanoieke gemeenteopbouw. Dat is in de kerk zo bezig zijn dat verandering (metanoia) altijd centraal staat. En dan gaat het niet om vorm-verandering in de liturgie bijvoorbeeld, maar om de verandering waar het in het evangelie ten diepste om gaat: dat we – vanwege de presentie van het koninkrijk van God, dat is de Heilige Geest waarmee Jezus ons kwam dopen – nieuwe mensen kunnen worden, dat verandering mogelijk is!

Een kerk die bij de kern van het evangelie wil blijven (of komen) én die vandaag relevant wil zijn in een samenleving die steeds verder fragmenteert en in stukken en brokken uiteenvalt, die kerk zou zich het beste kunnen richten op het proces van metanoia, gehoor gevend aan de belofte-en-oproep van Jezus: ‘Het koninkrijk van God is nabij: METANOIETE!”

John Mark Comer

Dit hele verhaal heeft ook alles te maken met mijn enthousiasme voor dat nieuwe boek van John Mark Comer waarover ik hier schreef: Steeds opnieuw beginnen. John Mark Comer over het volgen van Jezus.

In een volgend blog ga ik daar wat meer over zeggen.

Kern zal dit zijn: Spirituele vorming = metanoia.