Als retraite betekent dat je gedurende kortere of langere tijd (dat kan variëren van een paar minuten tot vele dagen) met alle dagelijkse dingen stopt om je te bezinnen op wat echt belangrijk is in je leven – ben jij dan al eens op retraite geweest?

Retraitegangers

Misschien denk je bij een retraite wel dat je weg moet gaan, het liefst naar een klooster of een bezinningscentrum een eindje uit de buurt. Maar ik wil je op dit moment juist laten zien dat dat niet per se hoeft (het mag natuurlijk wel, want heilzaam is het zeker): retraite is jouw persoonlijke keuze om je, waar dan ook en hoe lang dan ook, los te maken uit de alledaagse drukte van je leven. 

Retraite is letterlijk: je terugtrekken. Dat terugtrekken is trouwens nooit bedoeld om weg te blijven. Het gaat om een je terugtrekken om weer terug te keren. De bedoeling van retraite is altijd dat je vanuit de rust en de stilte en de inspiratie die je er ontvangt weer deel gaat nemen aan het dagelijkse leven. En hopelijk is de rust die je in je retraite ook in je uiterlijke omstandigheden zocht iets binnen in je geworden, van waaruit je geïnspireerd en inspirerend kunt werken en leven.

Hier wil ik je helpen om zo’n retraite wat meer concreet voor je te zien. Dat vooronderstelt dat er bij jou een verlangen is naar een meer spiritueel leven en dat je er in praktische zin ook een zekere mate van oefening en inspanning voor over hebt om daarin verder te komen.

Spiritualiteit: leven in de Geest van Jezus

Laat ik nu eerst verduidelijken wat ik onder spiritualiteit versta. Misschien heb je daar voor jezelf al een beeld bij, maar het lijkt me goed dat je weet vanuit welke visie op spiritualiteit ik werk. Nu zou ik allerlei meer of minder ingewikkelde definities van spiritualiteit kunnen geven, maar daarvoor kun je in andere boeken wel terecht. Ik zou ook een wat algemenere aanduiding kunnen geven in de sfeer van spiritualiteit als de ervaringsdimensie van het geloof of als geestelijke levenshouding of als leven in contact met je hart. Maar zo’n omschrijving zegt weinig en laat al helemaal niet zien binnen welke religieuze stroming we ons dan bevinden.

Het zal helder zijn dat ik graag in de traditie van de christelijke spiritualiteit wil staan. De omschrijving waarmee ik graag werk laat dat ook helder zien. Spiritualiteit is voor mij: leven in de Geest van Jezus. 

Spiritualiteit heeft alles te maken met de Spiritus: de Geest. In die zin betekent spiritualiteit voluit: Geestelijk leven. Het is voor het christelijke geloof belangrijk om dan direct zichtbaar te maken over welke Geest het gaat: de Geest van Jezus Christus, die door hem is uitgestort op het Pinksterfeest en die zijn plaatsvervanger op aarde is nu hij in de hemel aan Gods rechterhand zit. In spiritualiteit staat voor mij daarom ook per definitie Christus centraal. Ik noem dat graag: christocentrische spiritualiteit. Dat betekent uiteraard niet dat het onbelangrijk zou zijn dat we in de Bijbel een drie-enige God ontmoeten – Vader, Zoon en heilige Geest, aan wie de eer van eeuwigheid tot eeuwigheid – maar wel dat we ook die drie-enige God alleen door Jezus Christus leren kennen. In hem opent zich de goddelijke Drie-eenheid liefdevol en uitnodigend naar mensen op aarde. Die liefdevolle uitnodiging betreft in de kern het leven. De levende God nodigt ons als mensen op aarde uit om echt te leven, om het eeuwige leven te leren kennen. Daarom speelt in mijn omschrijving van spiritualiteit dat woordje ‘leven’ ook een centrale rol. Daarin worden ons aardse, menselijke, kwetsbare en gekwetste leven en het hemelse, goddelijke, volmaakte en eeuwige leven van Jezus op elkaar betrokken. Leven zonder Jezus zit op dood spoor, leven in de Geest van Jezus is echt leven: vitaal, authentiek, oprecht, bezield, van binnenuit. Spiritualiteit heeft dus betrekking op het echte leven zoals dat in de praktijk van elke dag vorm krijgt in onze relaties, ons werk en onze vrije tijd. Het is een innerlijk leven dat gestalte krijgt in hoe we spreken, handelen en omgaan met mensen. Dit echte leven wordt bijvoorbeeld in de volgende vier Bijbelwoorden aangeduid (laat ze enkele minuten op je inwerken):

In het Woord was leven en het leven was het licht voor de mensen. 
(Johannes 1:4)

Ik ben het licht voor de wereld. Wie mij volgt loopt nooit meer in de duisternis, maar heeft licht dat leven geeft. 
(Johannes 8:12)

Ik ben gekomen om hun het leven te geven in al zijn volheid. 
(Johannes 10:10).

Het eeuwige leven, dat is dat zij u kennen, de enige ware God, en hem die u gezonden hebt, Jezus Christus. 
(Johannes 17:3)

Spirituele oefening

Om dit echte leven te leren kennen en ervaren is oefening nodig. Zo ontwikkelen we een gezonde spiritualiteit of een goede geestelijke conditie. Want het komt niet vanzelf. Dat begrijpen we allemaal als het om onze lichamelijke gezondheid gaat. Als we niet goed in ons lijf zitten of een slechte lichamelijke conditie hebben, dan zullen we meer moeten bewegen of aan sport moeten gaan doen: we doen lichamelijke oefeningen voor een gezonder lichaam. Dat kan bijvoorbeeld door naar een sportschool te gaan en daar drie keer in de week een uur een trainingsprogramma te volgen. Dat is pittig, maar we snappen dat het moet en we maken er tijd voor.

Soms lijkt het erop dat deze waarheid over de noodzaak van lichamelijke oefening om onze fysieke conditie op peil te brengen of te houden vergeten wordt als het om onze spirituele conditie gaat. Want als op geestelijk gebied aangedrongen wordt op oefening en discipline zijn er al snel mensen die zeggen: ‘Maar we hoeven het toch niet zelf te doen? Jezus heeft alles toch al voor ons gedaan? Moeten we nu toch ons heil gaan verdienen door eigen inspanning?’ Hier leven veel misverstanden. Ik ga die hier niet uitgebreid bespreken omdat ik er vanuit ga dat je dit niet zou lezen als je de noodzaak van spirituele oefening voor een gezonde en vitale spiritualiteit niet had ingezien. De Bijbel is daar ook wel helder over. Overweeg in dit verband de volgende drie Bijbelwoorden:

Blijf u inspannen voor uw redding, en doe dat in diep ontzag voor God, want het is God die zowel het willen als het handelen bij u teweegbrengt, omdat het hem behaagt. 
(Filippenzen 2:12-13)

Strijd de goede strijd van het geloof, win het eeuwige leven waartoe je geroepen bent en waarvan je in aanwezigheid van velen zo’n krachtig getuigenis hebt afgelegd. 
(1 Timoteüs 6:12)

Weet u niet dat van de atleten die in het stadion een wedloop houden er maar één de prijs kan winnen? Ren als de atleet die wint. 
(1 Korintiërs 9:24)

Nu zou je kunnen denken dat hier toch weer een vorm van ‘moeten’ binnensluipt in je leven met de Heer. Daarom herhaal ik wat in de eerste inleidende overdenking aan de orde is geweest: als het gaat over oefening en discipline, dan gaat het over een ‘moeten’ dat niet een appel doet op ons tekort (en ons in de sfeer van wetticisme brengt), maar dat naar ons toekomt vanuit de overvloed van het koninkrijk en de volheid van het leven van Jezus Christus. De geboden uit de net genoemde Bijbelwoorden – Blijf u inspannen! Strijd! Ren! – zijn niet de onmogelijke opgaven voor mensen die ze in hun eigen tekortschietende kracht zouden moeten volbrengen, maar de liefdevolle opdrachten van de God die ons in Christus voorziet van alles wat we nodig hebben.

Daarom staat het woord spiritueel ook voor oefening: spirituele oefeningen. Het gaat erom dat de Geest van Jezus in ons leven de tijd en de ruimte krijgt om zijn werk te doen. Als we altijd maar doorgaan met druk zijn en werken en met van alles en nog wat bezig zijn, en als we te midden van dat alles geen ruimte maken voor de Geest, zullen we spiritueel gezien achter adem raken.

Retraite

Het houden van een retraite is zo’n spirituele oefening. Dat vraagt om inzet, om discipline, om keuzes maken. Misschien vind je dat lastig (waarschijnlijk wel, want ik vind het zelf ook nog altijd moeilijk), maar ik wil je graag uitnodigen om je erin te laten helpen. Want ik vermoed dat je echt verlangt naar groei in een spiritueel leven, maar dat je niet goed weet hoe je dat moet doen en dat je onvoldoende handvatten hebt om er vorm en inhoud aan te geven. Hoe kan ik nu het beste een retraite voorbereiden en houden? Wat komt daarbij kijken? Wat moet ik precies doen in de tijd die ik ervoor reserveer? 

Bij de concrete aanwijzingen die ik nu geef, heb ik steeds een retraite van een uur voor ogen (maar je kunt overal waar ik spreek over ‘een uur’ ook invullen: drie uren, dagdeel of dag of een nog langere tijd), op een plek waar je verzekerd bent van rust en stilte, en met een opengeslagen Bijbel en eventueel een schrift om dingen op te schrijven. Voor de helderheid breng ik de handreikingen onder in zeven aandachtspunten.

[1] Tijd reserveren

Het is allereerst heel belangrijk dat je een tijdstip reserveert. Als je je alleen maar voorneemt om ergens vandaag of ergens deze week een retraitemoment te nemen, dan kun je er vrij zeker van zijn dat er telkens weer zaken en afspraken en ontmoetingen zijn die een hogere prioriteit hebben. Leg het uur daarom ruim van te voren vast in je agenda: dit uur is voor de ontmoeting met God, de afspraak ligt vast en er zijn geen afspraken die belangrijker zijn op dat moment. 

Als iemand toch om een of andere reden vraagt of je die gereserveerde tijd voor iets anders wilt gebruiken, zeg dan eenvoudig: ‘Dan kan ik niet, dan heb ik al een afspraak.’ Niemand zal dan verder aandringen!

[2] Plaats maken

Daarnaast is het belangrijk dat je ook een plaats hebt waar je rustig kunt zitten. Ik prijs mezelf gelukkig dat ik zowel thuis als in de kerk waar ik werk een eigen werkkamer heb waar ik me heel gemakkelijk kan terugtrekken zonder dat ik gestoord word (hooguit doordat de telefoon gaat, maar die kan ik ook uitschakelen). Maar ik kan me heel goed voorstellen dat het voor jou niet zo gemakkelijk is om een plek te vinden waar je ongestoord alleen met God kunt zijn.

Als je alleen woont heeft dat nu in elk geval als voordeel dat je ruimte tot je beschikking hebt waar je niet door anderen wordt afgeleid. Maar als je deel uitmaakt van een gezin, is het waarschijnlijk al een stuk lastiger om een plek te vinden waar je ongestoord de ruimte hebt voor een ontmoeting met je Heer. 

Wees vindingrijk! Als je het echt wilt, zul je zeker een oplossing kunnen vinden (als het mooi weer is, kun je ook ergens buiten in de natuur gaan zitten). Helemaal mooi is het als je in huis een aparte plek kunt inrichten voor je retraitemomenten: een stoel, een tafel, een opengeslagen Bijbel, misschien een kaars of een reproductie van een schilderij dat betekenis voor je heeft – het draagt bij aan je persoonlijke concentratie op de Heer en de woorden die hij wil spreken.

[3] Rust vinden

En dan is daar het begin van je retraitemoment. Je gaat rustig zitten op een stoel. Je neemt een ontspannen maar tegelijk attente lichaamshouding aan (je rug recht en beide voeten plat op de grond). Je probeert tot rust te komen door stil te worden, ook van binnen, en door eens een paar keer rustig in en uit te ademen. Je zult al snel merken dat het nog helemaal niet zo gemakkelijk is om rustig te worden. Je loopt en rent en draaft nu niet meer, want je zit op een stoel, maar nu is er van binnen de onrust. Het is tijd voor gebed.

[4] Stil bidden

Voor veel christenen is bidden vooral: de tijd nemen om (met gevouwen handen en gesloten ogen) je in woorden tot God te richten met vragen en met wat er in je leeft aan dank en vreugde, zorg en verdriet. Dat is goed, want zo wordt het ons ook geleerd in de Bijbel. Maar het bidden dat ik nu op het oog heb, in deze beginfase van de retraite, is eerder een gebed zonder woorden. Het gaat om een stil worden in de aanwezigheid van God: beseffen dat hij er is, dat hij je door Jezus liefdevol aankijkt en dat hij je door de stem van zijn Geest laat weten dat je zijn geliefde kind bent.

Zelf probeer ik altijd gedurende een paar minuten gewoon alleen maar stil op mijn stoel te zitten, in een ontspannen maar alerte houding, en me in mijn gedachten en hart te concentreren op de naam van Jezus. Al snel merk ik dan dat er binnen in me heel veel onrust blijft: allemaal gedachten en herinneringen schieten door mijn hoofd, afspraken en dingen die ik niet moet vergeten. Maar ik heb geleerd om dat niet vreemd te vinden: iedereen die de stilte zoekt heeft dit. Het hoort bij de discipline van geestelijke oefeningen dat je hiermee leert omgaan. Je bent misschien geneigd om te denken dat het voor jou blijkbaar niet is weggelegd om stil te worden tijdens een retraitemoment en dat je er maar beter mee kunt stoppen. Ga toch door.

Ik doe dat door niet op al die gedachten en andere prikkels in te gaan, maar door elke afleiding op te vatten als een uitnodiging om weer rustig terug te gaan naar de naam van Jezus. Zo breng ik tot uitdrukking dat ik in dit stille bidden in Gods aanwezigheid wil zijn en verlang naar het reinigende en helende werk dat hij in mij wil doen. Dat is ook alles waar het om draait in dit stille bidden: het gaat niet om spreken, om denken of om doen. Het gaat eenvoudigweg om er zijn, in de aanwezigheid van de Heer, die dichtbij je is.

[5] Geestelijk lezen (of: lectio divina)

Dan is het tijd om te gaan lezen. Dat is niet het gewone lezen waaraan we gewend zijn: we zijn klaar met lezen als we de informatie tot ons genomen hebben, of als we de dingen die we echt belangrijk vinden hebben onderstreept. Het gaat om een geestelijke manier van lezen: een lezen dat wordt tot een liefdevol luisteren naar wat de Geest door de woorden heen tegen jou persoonlijk wil zeggen. Je kunt het ook mediteren noemen: de woorden van de tekst proeven, ze herhaaldelijk lezen en op je in laten werken, je steeds afvragen wat je raakt en ook open staan voor de werking die de woorden willen hebben in je dagelijkse leven.

Wees gewoon een tijdje alleen met de woorden van het aangereikte Bijbelgedeelte bezig in het vertrouwen dat de Geest je zal leiden. Lees de woorden alsof je ze voor het eerst leest! Als je iets niet helemaal begrijpt, laat het dan rustig liggen (ga er in elk geval niet aan de hand van boeken informatie over zoeken, dat kan eventueel op andere momenten, als je Bijbelstudie doet). Realiseer je dat het in het omgaan met het woord van God niet allereerst gaat om het krijgen van meer informatie over God, maar om transformatie van het hart. De Bijbel is een levensboek dat biddend gelezen wil worden in de verwachting dat de heilige Geest van Jezus hier doorheen zijn vernieuwende en bevrijdende werk in je binnenste verricht. Vragen als deze kunnen daarbij helpen:

  • Wat wil God tegen mij zeggen?
  • Wat kan de betekenis van deze woorden zijn in mijn situatie, bij mijn zoeken en worstelen, in mijn alleen zijn en mijn verlangen?
  • Hoe gaan de woorden van de bijbeltekst een verbinding aan met een concrete situatie in mijn leven?
  • Hoe ontmoet ik Jezus hier?
  • Wat leer ik hier over miijzelf?

Dit biddend, geestelijke lezen van Gods woord loopt uit op een gebed waarin je de Geest dankt voor zijn leiding en voor het inzicht dat je ontvangen hebt. Als je door iets in het bijzonder bent geraakt, vraag de Geest dan om dit dieper in je denken en je hart te laten afdalen, zodat het nieuwe leven in jou verder groeit.

[6] Bijbelwoorden memoriseren

Om het woord van God daadwerkelijk mee te dragen in je hart, is het zinvol om de kerntekst uit je hoofd te leren. Het memoriseren van Bijbelverzen is een manier om je denken en daardoor je leven meer te laten doordrenken met de waarheid van Gods woord. Neem de kerntekst dus in je op en sta er nog een paar keer bij stil als je het dagelijkse leven weer bent ingegaan. Dit is een manier om in de praktijk te brengen wat Paulus zo onder woorden bracht:

Laat Christus’ woorden in al hun rijkdom in u wonen.
(Kolossenzen 3:16)

[7] Je toewijden

Het is goed om je op de drempel tussen de retraite en het weer oppakken van je dagelijkse bezigheden opnieuw toe te wijden aan een alledaags leven met Jezus. Het houden van een retraite kan als valkuil hebben dat je denkt dat het echte leven tijdens die retraite gestalte krijgt: daar ontmoet je Jezus. Maar dat is niet waar. Het gaat er juist om dat je vanuit de ontmoeting met Jezus je met hart en ziel overgeeft aan een dagelijks wandelen met je Heer.

Het houden van een retraite heeft als diepste doel dat je voor dat dagelijkse leven nieuwe inspiratie opdoet. De plek waar we met Jezus leven is overal waar we zijn, waar we mensen ontmoeten, waar onze familieleden zijn, waar we ons werk doen, waar we ons ontspannen. De retraite is zeker een heilig moment op heilige grond, maar juist daar ontdek je dat elk plek in deze wereld heilige grond is, omdat Jezus er Heer is. (De vier uitleidende overdenkingen die volgen na de twaalf uren met Jezus gaan hier dieper op in). 

Wijd je daarom toe aan je Heer, bijvoorbeeld met deze woorden: ‘Heer Jezus, ik wil u overal waar ik ben dienen. Wat ik nu aan liefde en leven ontvangen heb, wil ik graag uitdelen aan de mensen die ik ontmoet. Leid me daarbij door uw Geest. Amen.’

Reflectievragen

  1. Wat versta jij zelf onder spiritualiteit? Kun je je vinden in de omschrijving ‘leven in de Geest van Jezus’?
  2. Welke (positieve en negatieve) ervaringen heb jij met geestelijke oefeningen?
  3. Met welke van de zeven genoemde aandachtspunten voor een retraite heb je ervaring? Welke zijn nieuw voor je?

Gebed

Heer Jezus, ik verlang ernaar om u te ontmoeten. Ik besef dat het door mijn alledaagse leven en mijn dagelijkse drukte moeilijk is om tijd en ruimte vrij te maken die speciaal voor u bestemd is. Helpt u me door uw Geest om dat wel te doen en om discipline aan te brengen in mijn leven met u. Laat door die discipline heen uw genade vrijuit stromen. Amen.