3.2 Bijbellezen met je hart

Ik kom uit een kerkelijke traditie die bekend stond (en nog steeds wel een beetje staat) als erg rationeel ingesteld. Bijbellezen, dat deed je met je hoofd. Inzichten opdoen, verbanden in de bijbel ontdekken, groeien in kennis, daar ging het vooral om. Jaren geleden maakte ik kennis met een andere manier van bijbellezen. Een manier die vooral beoefend werd en wordt in de kloosters, een monastieke manier van lezen dus: de lectio divina. En bij mij is steeds sterker de overtuiging gegroeid dat deze manier van lezen een grote bijdrage kan leveren aan hernieuwde omgang met woorden van God.

Monastiek bijbellezen

Dat de manier monastiek is, heeft al direct een heel belangrijk pluspunt. Er is rust, stilte, onthaasting voor nodig. In een tijd waarin alles snel moet, is het een uitdaging om te verlangzamen. Dat geldt ook voor ons lezen van de Bijbel. Nu zou je de lectio divina die ik in deze les introduceer en toelicht een vorm van ‘slow reading’ kunnen noemen. Langzaam lezen. Zó lezen dat de woorden echt binnenkomen. Omringd door stilte en rust. In een sfeer van aandachtigheid. Wat is dat nodig in een cultuur waarin vooral snel wordt gelezen: op internet en op ons mobiele apparaten scannen we de korte berichtjes die langs komen heel vluchtig. Echt tot ons door laten dringen wat we lezen, gebeurt niet. En heel veel van die berichtjes zijn dat misschien ook helemaal niet waard. Maar als deze manier van scannend lezen de standaard wordt, heeft dat ook grote gevolgen voor de manier waarop we de bijbel lezen: vluchtig, snel, oppervlakkig. Daarom geloof ik erg in de lectio divina als klassieke monastieke manier van bijbellezen met toekomst, juist omdat deze manier van lezen zo’n lang verleden heeft

Spiritueel lezen

Lectio divina betekent letterlijk: goddelijke (divina) lezing (lectio). Je kunt het ook geestelijk lezen of spiritueel lezen noemen. Of: Bijbellezen met je hart. Het is een manier die niet allereerst als doel heeft dat je meer kennis opdoet of je een mening vormt (een meer informatieve leeswijze). Maar het gaat om een lezen met het oog op ontmoeting en verandering (een meer transformatieve leeswijze). Waar gaat het in deze lectio divina eigenlijk om? Ik probeer dat samen te vatten in vijf woorden die met een de letter ‘l’ beginnen: langzaam, liefdevol en luisterend leren lezen.

Lezen

Lectio divina is allereerst heel eenvoudig lezen. Gewoon lezen wat er staat. En ontdekken dat er niet altijd staat wat je denkt dat er staat. Lezen is de kernactiviteit van de lectio divina. Zorgvuldig lezen.

Leren

Lectio divina staat voor een leerproces. Je bent geen volleerd lezer als je de letters van het alfabet kent en woorden en zinnen kunt vormen en volgen. Lezen is een levenslang leerproces, waarin je steeds opnieuw open staat voor wat er aan tekst naar je toe komt. Lectio divina is: een leven lang leren lezen.

Liefdevol

Lectio divina gaat om lezen met het hart en niet zozeer met het hoofd. Het is een leeswijze die er op uit is om geraakt te worden op een dieper niveau. Lectio divina gaat om groeien in liefde, niet in kennis.

Luisterend

Lectio divina is alert op de stem van de Geest die spreekt. Het gaat om het zich afstemmen op de stem die klinkt door de gelezen woorden heen. Want de Geest van God wil spreken tot je hart.

Ee hart vol vrede

Tijdens workshops die ik veel heb gegeven over lectio divina, begon ik vaak met het samen in stilte luisteren (zonder meezingen dus) naar het even bekende als prachtige lied van Sela: ‘Zegen mij’. Daarin komt dit zinnetje voor: ‘met een hart vol vrede’. En dan zeg ik er vaak bij dat er niet staat: ‘met een hoofd vol kennis’. Want daar gaat het niet om bij deze manier van lezen. De vrucht van de beoefening van de lectio divina, het langzaam, liefdevol en luisterend lezen van een (veelal korte) bijbeltekst, valt misschien wel samen met de vrucht van de Geest: liefde, vreugde en vrede, geduld, vriendelijkheid en goedheid, geloof, zachtmoedigheid en zelfbeheersing.

Spirituele hermeneutiek

Deze manier van bijbellezen is denk ik vooral waardevol omdat het helpt om te groeien in een christelijke basishouding en niet als doel heeft je een mening vormen of zelfs een (al bij voorbaat ingenomen) standpunt onderbouwen. Er wordt tegenwoordig vaak gepleit voor een zogenaamde nieuwe hermeneutiek, een manier van begrijpend lezen die ons helpt om onze ethische en andere kerkelijke keuzes te maken en daarbij ook recht te doen aan de invloed van de cultuur van vandaag en de culturele bepaaldheid van de woorden van toen. Maar eerlijk gezegd denk ik dat we voorafgaand aan een nieuwe hermeneutiek een spirituele hermeneutiek nodig hebben: een manier van bijbellezen die ons allereerst brengt tot een ontmoeting met de levende God die ons in Jezus tegemoet komt en die ons wil laten groeien door zijn Geest in Christusgelijkvormigheid.

De kern van de lectio divina bestaat uit vier stappen. Als je lectio divina voor het eerst oefent, is het zinvol om keurig deze stappen te volgen. Maar al snel zul je ontdekken dat het niet zozeer stappen of fases zijn, maar dimensies of aspecten van een en hetzelfde lees- en luisterproces. Dat wordt in de cirkelvorm van onderstaande afbeelding ook al duidelijk:


1. De eerste stap is de lectio (lezen). Deze bestaat uit een aandachtige lezing van de (korte) Bijbeltekst. Je kunt de tekst een paar keer overschrijven of uit je hoofd leren. Ook hardop uitspreken heeft een eigen waarde. Het gaat er om dat je contact krijgt met de woorden van de tekst, dat de tekstwoorden je eigen worden. En wellicht gaan er ook alandere bijbelwoorden meeklinken. Ook zul je merken dat er een woord is of een zinsdeel dat je in het bijzonder aanspreekt. Je kunt ervoor kiezen om in het vervolg van het proces vooral bij dat woord of zinsdeel stil te blijven staan.

2. De tweede stap is de meditatio (overdenken). Nu gaat het erom dat je met je gevoel en je verstand verbinding maakt met datgene waar het in de tekstwoorden over gaat. Hier wordt het persoonlijk gemaakt. Wat doet het mij? Wat betekent het in mijn dagelijkse leven? Vind ik het mooi, of juist moeilijk? Welke gedachten, gevoelens en beelden worden er opgeroepen? Gaan er ook andere Bijbelgedeelten meeresoneren?

3. De derde stap is de oratio (bidden). Het overdenken gaat over in een dialoog. De tekstwoorden worden tot gebed. Je vraagt en smeekt, je dankt en looft. Je geeft een reactie op wat je God door de woorden van de tekst heen hoort zeggen. Vaak laten de woorden van de tekst zelf zich ook omvormen tot gebedswoorden. Soms zijn het zelfs al gebedswoorden, zoals in de Psalmen bijvoorbeeld.

4. De vierde stap is de contemplatio (aanschouwen). Nu gaat het erom dat je, voorbij de woorden, tot rust komt in Gods genadige aanwezigheid, die gekleurd wordt door wat er net is gebeurd in lezing, overdenking en gebed. Dit is de tijd om je te verwonderen, de Geest zelf te laten zorgen voor je ziel en dankbaar te zijn voor het wonder dat Gods lichtende gelaat zegenrijk op jou gericht is. De Heer kijkt je liefdevol aan en jij rust in zijn liefde.

Ervaren

Deze manier van lezen moet je vooral ook ervaren. Dan zul je merken dat het komt tot verstilling (de stilte is een onmisbare randvoorwaarde) en tot ontmoeting. Tegelijk zul je ook merken dat de woorden niet altijd even gemakkelijk landen: ze kunnen ook weerstand oproepen, je in de aanvechting brengen, punten van je leven aanraken waar verandering nodig is. Ook dat hoort erbij omdat Gods woorden ook kunnen schuren met je leven en dat daadwerkelijk doen.

Maar als ik zelf deze manier van lezen beoefen, en als ik dat samen met anderen doe, dan is toch eigenlijk altijd de ervaring: wat heerlijk om zo in alle rust een kort woord van God op je in te laten werken en rust te zoeken bij hem en bij Jezus.

God aanwezig

Met een hart vol vrede. Dat is vooral de ervaring die het beoefenen van de lectio divina op het oog heeft. Want dit bijbellezen met het hart is altijd hierop gericht: ontdekken dat God aanwezig is, dat hij spreekt, dat wij ook tot hem mogen spreken, en dat we eenvoudigweg tot rust mogen komen bij hem.


Reflectievragen

Deze en de volgende les vragen uiteraard om praktische oefening. De vragen hieronder hebben alleen als doel een gesprek over deze manier van bijbellezen en geloofsgesprek voeren. 

  1. De langste weg is die van het hoofd naar het hart. Hoe is dat voor jou?
  2. Herken je de cultuur van snel en scannend lezen? Wat heeft dat bij jou voor gevolgen als het gaat om bijbellezen?
  3. Wat vind je van de lectio divina als manier van bijbellezen? Wat is hierin nieuw voor jou? En wat is vertrouwd?

Extra materiaal

1.

In de voorbije jaren heb ik regelmatig webinars gegeven over lectio divina. Als je op onderstaande video klikt kun je zo’n webinar bekijken.

2.

Sinds juni 2020 bied ik regelmatig Lectio online aan. Dat is een gezamenlijk online oefening met lectio divina. Voor een eigen oefening zou je zo’n Lectio online kunnen bekijken en er aan meedoen. Bijvoorbeeld deze: