5.4 Van avondmaal naar maaltijdsamenkomst

In de kerkdienst staat een tafel. Er wordt met regelmaat avondmaal gevierd. In huizen staan ook tafels. Daar eten we en daar doen we nog veel meer: we delen er het leven. Als we als gemeenteleden in kleinere kringen samen komen is er ook altijd een tafel. We eten er niet altijd, maar er is altijd koffie of thee met iets lekkers erbij. En later in de avond een glaasje. Die tafel in de kerk en die andere tafels thuis en in de kring. De vraag die ik in deze les wil beantwoorden is: kunnen we thuis of in de kring of groep ook samen eten met Jezus? Kunnen we als echo van het het avondmaal in de kerkdienst ook op andere momenten samen het brood breken en de beker heffen?

Dat kan

Dat kan. En ik wil er zelfs graag een pleidooi voor voeren. Ik laat me daarbij inspireren door een boekje dat ik op het spoor kwam toen ik me verdiepte in de thematiek van samen eten: ‘Eten met Jezus. Bijbelstudies over maaltijden in Lucas’. Het verscheen in 2012 en is geschreven door Stefan Paas, Gert-Jan Roest en Siebrand Wierda. Hun namen zijn verbonden aan de Amsterdamse christelijke gemeenschap Via Nova. In deze gemeenschap wordt gezocht naar manieren om het evangelie zo te vertalen en te vertolken dat het aansluit bij mensen van onze tijd. Een van de manieren waarop dat gebeurt, is de maaltijdsamenkomst: een samenkomst waarin samen gegeten wordt en waarbij ook elementen een plaats krijgen die horen bij een ‘gewone’ kerkdienst zoals een preek (maar die heet dan ‘tafelrede’), liederen, brood en wijn en gebed. Tegelijk is er ook ruimte voor een tafelgesprek en voor nog meer en andere vormen van intereactie.

Ik geef dat verhaal hier door en heb tegelijk, als het gaat om de geloofsgemeenschap van de Plantagekerk, de concrete samenkomsten van miniwijken op het oog die in ons gemeenteleven een belangrijke plaats hebben. Als jij deel uit maakt van een gemeente zullen er in die gemeente wellicht ook kleine groepen of groeigroepen of kringen zijn (welke naam ze ook maar mogen hebben). De samenkomsten van die groepen, kringen of miniwijken zijn mijns inziens bij uitstek de plek om met enige regelmaat samen te eten (en uiteraard samen te lezen en samen te delen) en ook het brood te breken en beker te heffen. Want we willen Jezus centraal stellen en ons helemaal van hem afhankelijk maken, elke keer opnieuw.

Nieuw samenkomen

Ik neem nog een wat langere aanloop omdat ik de context waarbinnen de Amsterdamse gemeenschap Via Nova bezig is met die maaltijdsamenkomsten boeiend en leerzaam vind. Het verhaal dat erover verteld wordt, is nu wat weggestopt in een bijbelstudieboekje, maar verdient het om breder te worden gehoord en in de praktijk te worden gebracht. (In het nuvolgende blijf ik vrij dicht bij de tekst van het betreffende hoofdstuk uit ‘Eten met Jezus’ zonder precies aan te geven wat letterlijke citaten zijn.) Het gaat in de maaltijdsamenkomsten namelijk om een vernieuwing van de manier van samenkomen van christenen door creatief gebruik te maken van een aantal spanningen. Er kunnen er vijf worden genoemd.

1 De spanning tussen binnen en buiten | Het gaat om samenkomsten die bestemd zijn voor ménsen. Niet voor ‘kerkmensen’. Ook niet voor ‘ongelovigen’. Maar voor ménsen zoals ze zijn. Het gaat er dus niet om om ‘binnen’ iets te doen wat voor ‘buiten’ ook boeiend is. Het gaat om ontmoetingen waar iedere aanwezige gezien wordt als mens, om ontmoetingen die dus voor allen interessant, inspirerend en uitdagend zijn.

2 De spanning tussen lichaam en verstand | In de kerk lijkt het er vaak op wat we denken dat mensen gaan geloven als we maar veel tegen ze aan praten en hun uitleggen hoe het geloof werkt. ‘Via het hoofd naar het hart. Maar zitten we echt zo in elkaar? Werkt het zo dat we eerst rationeel de voors en tegens afwegen, dan een keuze maken om ergens in te geloven, en vervolgens dit ook in de praktijk brengen?’ Van Augustinus leren we dat wij geen rationele wezens zijn maar dat we gedreven worden door liefde als ons diepste verlangen. Dit liefdesverlangen wordt niet alleen gevoed door woorden maar ook (en misschien wel vooral) door beelden, gesprekken, ontmoetingen, ervaringen, voorbeelden, aanrakingen, praktijken. Daarom is het voor christelijke samenkomsten ook zo belangrijk dat de hele mens wordt aangesproken, de mens als verlangend wezen. Daarin speelt niet alleen het hoofd, maar spelen ook ons hart en ons lichaam een belangrijke rol. In de sacramenten (doop en avondmaal) is deze spanning tussen hoofd en lichaam heel goed vorm gegeven: er is zeker veel zinnigs over te zéggen, maar emotie, aanraking en praktische ervaring spelen ook een heel belangrijke rol. (Deze thematiek kwam ook al aan de orde in het hoofdstuk over ‘Waar we naar verlangen’ in Deel A van dit boek.)

3 De spanning tussen sacraal en seculier | Het zit diep in onze cultuur dat we een scheiding maken tussen ‘religie’ en de ‘gewone wereld’, tussen de zondag en de maandag. Er is een ‘sacraal’ domein: kerkdiensten, bidden, psalmen zingen, je aan bepaalde (religieuze) regels houden. En er is een ‘seculier’ domein: werken, sporten, vrije tijd, vakantie, muziek enzovoort. Maar het is gevaarlijk om deze scheiding te maken omdat je dan zomaar in twee werelden gaat leven, terwijl het gaat om de ene werkelijkheid van God, de werkelijkheid waarin Christus binnen is gekomen. Daarom moeten christelijke samenkomsten steeds zoeken naar manier om het sacrale en het seculiere te verbinden, steeds proberen de verbinding tussen die twee zichtbaar en ervaarbaar te maken. Dat kan naar twee kanten toe: het gewone, seculiere kan als het ware gewijd worden, opgetild naar de werkelijkheid van God; het sacrale, gewijde kan worden verbonden met het gewone leven en zo veel dichterbij komen. Want heel deze wereld is van God!

4 De spanning tussen alleen en samen | Veel mensen zijn vooral op zoek naar individuele ervaringen. En dat is goed, want geloven is ook iets persoonlijks. Tegelijk is het voor christelijke samenkomsten heel kenmerkend dat het gaat om sámen: samen zingen, samen bidden, samen leven, samen lezen, samen delen, samen eten. Hoe kun je in christelijke samenkomsten zowel het individuele als het gezamenlijke een plaats geven?

5 De spanning tussen actief en passief | Christelijke samenkomsten lopen sterk het gevaar om een passief gebeuren te zijn voor het overgrote deel van de aanwezigen. Passief luisteren neemt een grote plaats in. Hoe kunnen we er zorg voor dragen dat in de samenkomsten (en ook in de voorbereiding ervan) veel meer mensen actief meedoen? Interactie en respons zijn daarin belangrijke elementen zijn.

De maaltijd als boodschap

Tot zover iets over de achtergrond van de maaltijdsamenomsten. Hoe zet je zo’n maaltijdsamenkomst (een gastvrije samenkomst van christenen rondom een maaltijd met ook plaats voor samen bidden, samen lezen en samen zingen) nu op? Bij de beantwoording van die vraag moet wel bedacht worden dat het in een maaltijdsamenkomst niet om een nieuw ‘trucje’ gaat om mensen te trekken. Fundamenteel is hier dat het evangelie niet alleen in woorden tot ons komt. De maaltijden die Jezus hield waren zelf ook een boodschap, een boodschap die niet alleen in woorden was uit te drukken.

Zorg voor eten | Logisch natuurlijk. Je kunt het laten bezorgen of door iemand laten maken. Veel leuker is het als alle deelnemers zelf wat meenemen. Vraag hun thuis wat lekkers klaar te maken, genoeg voor zichzelf en tenminste één andere persoon.

Denk na over de inrichting van de ruimte | Het is ongelooflijk hoeveel de schikking van tafels en stoelen doet met de cultuur van een gemeenschap. Maak daar dus werk van. Je zulkt merken dat het zitten in een kring rond een tafel (of meerdere tafels) een totaal andere beleving geeft dan keurig in rijen met allemaal het gezicht naar een podium.

Bedenk een programma | Of misschien beter: maak een menukaart. Op dat menu kunnen de volgende onderdelen een plek krijgen: opening, samen zingen, samen (Bijbel) lezen, samen praten (tafelgesprek), samen luisteren naar een of meer korte toespraken (tafelrede), geven, een zegen.

Breek het brood en hef de beker | Het is mooi om tijdens de maaltijdsamenkomsten ook een plek te geven aan het breken van brood en het drinken van wijn. Dat kan door de maaltijd te openen met brood breken en delen, en de maaltijd af te sluiten met het heffen van een glas wijn op het goede leven.

Tot zover de input vanuit het boek ‘Eten met Jezus’. Hieronder volgen van mijn kant nog wat verdere overwegingen die als doel hebben om bezinning en gesprek op gang te brengen rond de plaats van het avondmaal en van andere maaltijden in het gemeenteleven. Ik heb de eigen gemeente van de Plantagekerk in gedachten. Maar ik ga er vanuit dat je het als lezer ook naar je eigen context door kunt vertalen.

Kleine groep

Een prachtige plek voor de ‘maaltijdsamenkomst’ lijkt me de kjleine groep, groeigroep of miniwijk te zijn. Daar komt een relatief kleine gemeenschap bij elkaar die leeft van het verlangen om samen te lezen, te delen en te eten, met Jezus in het midden. Zo’n samenkomst kan op elke dag van de week plaats vinden. De zondag zou zeker ook een mooie dag zijn, helemaal als zo’n maaltijdsamenkomst in de middag of avond qua thematiek een verbinding aangaat met de kerkdienst op zondagmorgen van de gemeente als geheel.

Voorbereiden

Een maaltijd voorbereiden kan op meerdere manieren. Twee mensen koken voor een hele groep die dan kan gaan aanzitten. Voor die twee mensen is dat misschien wel jammer omdat ze de maaltjd zelf wellicht minder mee kunnen beleven. Een heel goed alternatief is dat iedereen wat meebrengt: genoeg voor zichzelf en voor nog iemand anders.

Een maaltijdsamenkomst is, omdat het wellicht (te) veel voorbereiding en tijd vraagt, niet altijd even haalbaar. Soms maken er van een minisiwjk of groep veel jonge kinderen deel uit die niet zo lang aan tafel kunnen zitten. Dan zou de maaltijdsamenkomst ook de bescheidener (en misschien ook wel meer bij de Nederlandse cultuur passende) vorm van een ‘koffietafel’ kunnen krijgen: koffie, thee en wat broodjes. Ook dan ben je samen aan het eten en is er een mooie contact gemaakt om samen te delen en te lezen.

Vragen

Als het samen eten vaker en op meer plaatsen in de praktijk wordt gebracht in de geloofsgemeenschap, zullen er als vanzelf ook vragen opkomen. Hoe kunnen we bij het samen eten op andere plaatsen dan in de kerkdienst ook het brood breken en de beker laten rondgaan als expliciete oefening in afhankelijkheid van Jezus? Welke plaats krijgen de kinderen daar dan bij? En als we merken dat het heel natuurlijk en eigenlijk vanzelfsprekend is dat kinderen er daar helemaal bij horen, wat betekent dat dan voor onze visie op en beleving van het avondmaal in de kerk en de plaats van de kinderen daarbij? Het is goed om dat soort vragen te stellen en te beleven, juist ook vanuit de praktijk en niet eerst (of zelfs alleen) op theoretisch niveau.

Een ander type vragen heeft meer te maken met het gegeven dat heel veel kerken de bediening van het avondmaal hebben toevertrouwd aan de voorganger die ambtsdrager is. En ik denk dat de viering van de gemeente als geheel in de zondagse eredienst zeker ook een heel eigen plek en karakter heeft. Misschien is het goed om het woord ‘avondmaal’ te reserveren voor die gezamenlijke viering in de eredienst van de geloofsgemeenschap. En op andere plaatsen ‘breken we het brood’ en ‘heffen we de beker’ om samen te eten in het dieope besef dat Jezus onze gastheer is, bij elke maaltijd.

Nieuwe vormen

Uiteindelijk gaat het mij erom dat kerken nieuwe vormen zoeken en bestaande vormen aanpassen om samen te oefenen in het goede leven door de praktijken van samen lezen, samen delen en samen eten. Maar het zou wel eens zo kunnen zijn dat het samen eten daarbij het beste aangrijpingspunt vormt voor vernieuwing van vormen én voor de geestelijke vernieuwing die de Geest van Jezus tot stand wil brengen.


Reflectievragen

  1. ‘Kunnen we thuis of in de kring of groep ook samen eten met Jezus? Kunnen we als echo van het avondmaal in de kerkdienst ook op andere momenten samen het brood breken en de beker heffen?’ Wat is jouw antwoord op die vraag?
  2. Waar zie je de genoemde vijf spanningsvelden als het gaat om creatieve vernieuwing van onze christelijke samenkomsten?
  3. Als je een maaltijdsamenkomst wilt organiseren, welke stappen ga je dan zetten?

Extra materiaal

Geen extra materiaal deze keer.😃