Al enige tijd is er erg veel belangstelling voor het 450-jarig bestaan van de Heidelbergse Catechismus. Er zijn congressen en boeken aan gewijd, hele krantenpagina’s voor gereserveerd en ook het huisorgaan van de GKV-predikanten (Pro Ministerio) wijdde er al een themanummer aan. Ik vind die aandacht voor de Heidelbergse Catechismus persoonlijk nogal teveel van het goede. We belijden tenslotte dat het een menselijk geschrift is. Vieren we ook zo uitbundig feest als het Evangelie van Marcus laten we zeggen 2000 jaar bestaat?
Nu worden er in elk boek en elk artikel en tijdens elke evenement rond de Heidelberger uiteraard ook wel kanttekeningen geplaatst. De HC is niet volmaakt en ook wel erg historisch bepaald. Ik wil daar in deze blogpost een kanttekening aan toevoegen die te maken heeft met de opbouw van de Catechismus. Ik vraag me namelijk af hoe blij we er nu eigenlijk mee moeten zijn dat de geloofsbeleving van ontelbare gereformeerde christenen al eeuwenlang gekleurd wordt door de drieslag ellende-verlossing-dankbaarheid en door specifieke HC-accenten die ten koste gaan van andere Bijbelse accenten.
Twaalf jaren geleden (in 2001) vroeg Hans Burger (momenteel postdoc onderzoeker Systematische Theologie aan de TU Kampen) al aandacht voor de structuur van de Catechismus en het effect van die structuur op geloofsoverdracht en spiritualiteit (lees hier de Engelstalige versie van het artikel: Evangeliepresentatie en de structuur van de belijdenis). Kort gezegd komt zijn betoog hierop neer: de (hoofd)structuur van een evangelisatiepresentatie heeft grote gevolgen voor de wijze waarop mensen hun geloof verwoorden en beleven en de accenten die zij daarin zetten. ‘Een gekozen structuur heeft een sorterend effect met blijvende gevolgen.’
Hans Burger toont op een heel aantal punten aan dat er een verband is tussen (eenzijdige) accenten die je aantreft in de geloofsbeleving van gereformeerde christenen en de manier waarop de Heidelbergse Catechismus is opgebouwd c.q. eigen (historisch bepaalde) accenten zet. Enkele voorbeelden laat ik hier volgen (deels aan het artikel van Hans Burger ontleend, deels van mijzelf).
- Over zonde en schuld wordt in de HC gesproken met behulp van begrippen uit de rechtspraak (recht, rechtsherstel, schuld etc.) Dat kan en mag, maar er zijn ook andere mogelijkheden. We kunnen onze begrippen ook ontlenen aan de wereld van de tempel (rein, onrein, toewijding), van het slagveld (strijd, vijanden, overwinning) of het ziekenhuis (arts, medicijn, genezing).
- De term dankbaarheid heeft door haar prominente plaats in de hoofdstructuur het gevaar in zich onderbelicht te laten dat het gaat om het vernieuwende werk van Christus’ Geest in onze levens (meer dan mooi verwoord in vraag en antwoord 86, maar niet deel uitmakend van de hoofdstructuur).
- De ethiek wordt behandeld aan de hand van de Tien Geboden (een regelethiek), terwijl het zich ook laat denken dat ethiek ter sprake wordt gebracht aan de hand van de vrucht van de Geest of vanuit het toeleven naar Christus’ komst.
- De Catechismus is onmiskenbaar Christocentrisch van kleur, maar dat komt in de hoofdstructuur (ellende-verlossing-dankbaarheid) niet tot uitdrukking, eenvoudigweg omdat de naam van Christus daarin ontbreekt. De drieslag heeft daarnaast het gevaar in zich dat Zondag 1, als proloog die voorafgaat aan de delen 1 (ellende), 2 (verlossing) en 3 (dankbaarheid), onvoldoende mede de inhoud kleurt van alles wat er volgt na Zondag 1.
- Generaties christenen zijn opgegroeid met deze ene centrale vraag: ‘Wat is uw enige troost in leven en sterven?’ Daarmee is troost een kernwoord in de geloofsbeleving geworden. Maar is dat terecht? Is dat op zijn minst niet eenzijdig? Is bijvoorbeeld de weerstand die een pleidooi voor discipelschap oproept niet mede te verklaren vanuit de eenzijdige dominantie van het troost-motief?
- Hoe vaak ook gezegd mag worden dat de drieslag ellende-verlossing-dankbaarheid geen chronologische volgorde aanduidt, toch moet het telkens opnieuw gezegd worden omdat dit nu eenmaal een misverstand is dat gewekt wordt en ook vaste voet aan de grond heeft gekregen.
- De HC wordt vaak geroemd om haar persoonlijke toonzetting: Wat heb ik eraan? Maar het mag ons niet ontgaan dat we inmiddels in een hyper-individualistische tijd leven die niet zozeer vraagt om dit persoonlijke accent van het ik, maar om het accent van de gemeenschap.
- In de boodschap van Jezus stond het koninkrijk van God centraal. Dat is, zacht gezegd, in de Heidelbergse Catechismus niet het geval.
In de woorden van Hans Burger: ‘Er zijn nogal wat punten te ontdekken waar de zwakke punten van de structuur van de centrale theologische redenering van de Catechismus enerzijds en de zwakke punten in ons geloofsleven anderzijds merkwaardig goed op elkaar passen.’
En zo komt de vraag op of het niet goed zou zijn om gebruik te maken van een alternatieve structuur om het evangelie te presenteren aan nieuwe gelovigen en aan catechisanten. Dat is dan ook de reden dat ik zelf het komende jaar het boek ‘Eenvoudig christelijk’ van Tom Wright als uitgangspunt neem voor een jaargang belijdeniscatechisatie. Wat is de hoofdstructuur van deze evangeliepresentatie? Daarover gaat een volgende blogpost.
04/09/2013 op 12:33
Dank je Jos, voor dit artikel. Een mooie analyse. Wat ik vooral veel gezien heb in mijn omgeving is de werking van de HC op mensen. De nadruk op de ellende in preken en in pastoraat was zo sterk dat mensen misschien wel verstandelijk de verlossing konden begrijpen, maar emotioneel blijven hangen in ‘eigen schuld, dikke bult!’ Zondebesef verward met schuldgevoel, maakt veel brokken.
04/09/2013 op 12:45
Iets meer recht doen aan de Heidelberger Catechismus mag wel:
(1) De structuur is niet christologisch bepaald, maar trinitarisch van opzet.
(2) Dat zonde puur in termen van recht aan de orde komt, is niet correct. Het woord ellende betekende in die tijd ballingschap. (‘uitlandig’) De meeste gereformeerden waren in die tijd ballingen.
Toegepast op het geloof: waaruit kent u uw ballingschap (dwz leven buiten de gemeenschap met God)?
De HC is bezig met de vraag: hoe kom ik weer terug in die gemeenschap? en hoe leef ik er uit? Dat hoeft toch niet tegen discipelschap uitgespeeld te worden?
(4) Het belangrijkste principe van de gereformeerde traditie is de eer van God. Dat wijkt toch niet zoveel af van het koninkrijk van God.
Wat mij betreft hoeft de HC niet één-op-één te worden overgenomen in deze tijd, maar iets meer respect voor de HC als poging om het evangelie in een bepaalde tijd te verwoorden mag wel.
04/09/2013 op 13:01
Jos, hartelijk dank voor deze boeiende uiteenzetting. Helder onder woorden gebracht, ben het er van harte mee-eens. Wel lastig om hierover het gesprek aan te gaan, immers, zoveel mensen kennen familieleden/vrienden die tot op hun sterfbed enorm veel houvast hadden aan (delen van) de catechismus. Met als argument dat het vooral een samenvatting is van het Woord van God.
Verder kan ik vanuit de geschiedenis (vaste systemen, structuren, ordes, formulieren, leven vanuit bep. vanzelfsprekendheden) het ook wel vatten waarom de HC zoveel aandacht kreeg en krijgt. Hoe kijk jij daar tegenaan? Is dat iets wat altijd eigenlijk al ‘scheef’ was of valt het nu op, nu we in 2013 deze structuren en systemen wat aan het loslaten zijn? Is er in het verleden teveel nadruk op gelegd?
Met groet, Edo Meerholz
04/09/2013 op 13:14
Helder commentaar. Als voorheen chr geref is dit wel zeer herkenbaar! Ben erg benieuwd naar je volgende post over Wright: die geeft veel goede aanknopingspunten voor de nodige verfrisssing. Ik kwam onlangs een prachtigen half uur video met interview met Wright tegen, ken je die? Is een prachtige introductie op zijn denken. Met name ook richting reformatorischen om wat bedenkingen tegen hem te ontzenuwen. Groet Bram Neerhof
04/09/2013 op 20:41
De HC is niet meer dan een heel erg goed dagboek. Heellaas wordtdoor sommige kerken de HC bijna dezelfde status gegeven als de Bijbel. Als er bij ons in de kerk uit de HC wordt gepreekt dan kom ik niet. De HC is nu doodgepreekt. Na een catechismuspreek kom ik leger de kerk uit dan toen ik na de kerk ging, jammer.
Kerken waar regelmatig uit de HC wordt gepreekt, vergeten al de andere mooie juwelen die er in de Bijbel zijn.
04/09/2013 op 23:06
Eventjes vanuit de losse pols wat vragen:
De rechtspraakterminologie dankt zijn waarde aan de gerechtigheid die God heeft ingesteld bij het Noachitische verbond. Niet andersom.
De nadruk op het vernieuwende werk van Christus Geest in onze levens is de nasleep van vrijgemaakt verbondsautomatisme.
Evenzo de ethiek, de vruchten van de Geest en iedere ethiek die daarvan afgeleid is, mist de worteling in de zondige natuur en getuigt van een optimistisch mensbeeld, dat duidelijk onbijbels is.
De structuur is slechts de structuur, niet de uitdrukking van de structuur.
Als troost eenzijdig is, is pastoraat dan eenzijdig, is de Romeinenbrief in zijn gedeeltes dan eenzijdig?
Het lijkt mij raar om een document op zijn misinterpretatie af te schrijven, zullen we dan maar de bijbel ook afschrijven?
Heeft een individuele troost geen eschatologische dimensie? Nu worden enkelingen gered, daarover is het feest in de hemel, over iedere enkeling. Het grote feestmaal van het volk van God komt op de nieuwe hemel en de aarde. Nu al een te grote nadruk leggen op gemeenschap is vooruit grijpen op de spanning van het reeds en nog niet.
En wat is dan de boodschap van het koninkrijk van God(een containerbegrip), is dat niet, zoals we belijden in de apostolische geloofsbelijdenis, vergeving van zonden, wederopstanding van het vlees en een eeuwig leven. Allemaal goederen verworven door Christus voor de enkeling?
Ik vier het 450 jubileum van de Heidelbergse Catechismus wel, niet met toeters en bellen, maar in mijn binnenkamer.
Ik proef iets in deze post en ook in de reacties ook iets wat ik vaker proef bij vrijgemaakten, een latente zelfhaat. Ik ben zelf gereformeerd geworden vanuit een pinkster/evangelische achtergrond, juist omdat belijdenisgeschriften, en zeker ook zondag 1 mij een substantieel geloof gaven. En er zijn onvolkomenheden, maar het christelijk geloof is ook historisch bepaald. Het klinkt trouwens wel logisch als ik mijn losse-pols-vragen nalees dat er een suggestie naar Wright wordt gedaan. Vanuit Amerikaans-gereformeerd perspectief wordt hem namelijk een gebrek aan eschatologisch perspectief verweten. Ik denk dan aan de hoek waarin David VanDrunen ook zit. Ik ben zo bang dat met deze post een hoop gereformeerden zich in de vingers snijden en juist de wervende kracht van het gereformeerd zijn(of gereformeerd worden) uit alle macht proberen te verwijderen.
05/09/2013 op 09:40
Ik heb sowieso niet zoveel met jubilea. Liever met vallen en opstaan gewoon elke dag met mijn broers en zussen achter Jezus aan, dankbaar in de eerste plaats voor hem, maar ook voor m’n gereformeerde erfenis. Ik voel me erg verwant met wat Meelezer constateert over wat hij vaker proeft bij (sommige, meestal van een bepaalde generatie, JP) vrijgemaakten. En Jos: ik denk dat jij (met Hans) het effect van de Heidelberger zwaar overschat. Ik denk dat ik een redelijk capabele catecheet ben, maar het is me nog nooit gelukt om met de Heidelberger in de hand m’n catechisanten uit het Bijbelse evenwicht te brengen dat de sum total is van wat ze thuis, op school, en in de kerk meekrijgen…
05/09/2013 op 10:45
Wat je punt 8 betreft: ‘Gods Koninkrijk staat niet centraal in de HC en wel bij Jezus.’ Ik denk dat je de HC niet alleen moet afzetten tegen Jezus’ onderwijs maar minstens ook tegen Paulus’ onderwijs. Bij hem verschuift het paradigma van Koninkrijk van God naar ‘in en met Christus’. En daar zit de HC weer wat dichter tegenaan.
09/09/2013 op 13:12
Ik ben nog steeds a fan van de HC. Eigenlijk authentiek Luthers (via Melanchthon, leraar van Ursinus), volgt Paulus´ brief aan de Romeinen qua structuur en inhoud. Vrijspraak is het hart van het evangelie, en geen Luthers verzinsel. Andere manieren mogelijk om het evangelie samen te vatten? Natuurlijk! Kijk naar al de Reformatorische belijdenisgeschriften, Lausanne Covenant, etc.. Maar ik ben nog steeds blij met de HC, mits bijbels gepreekt en door de Geest gevuld (en wij gkv dominees hebben een ondertekeningsformulier ondertekend! 🙂 )
09/09/2013 op 18:33
Geachte ds. Douma,
De HC is een van de drie fundamenten onder de kerken die zich gereformeerd noemen, van de linker tot de (uiterst) rechtse bevindelijke flank zelfs. Die loslaten, en zelfs niet meer te onderwijzen op de bel. catechisatie zoals u aangeeft, betekent een breuk met de gereformeerde beginselen. Als u die keuze wilt maken, dan houdt dat in dat u daarmee de gereformeerde grondslag verlaat en andere betreedt. Weest u zich daarvan bewust als GKv-predikant. Tot ca een decennium geleden zou een dergelijke opstelling tegenover de HC u zelfs mogelijk uw ambt hebben gekost, o.m. vanwege de belofte die u deed bij uw aanstelling als predikant binnen de GKv. Ik zou u sterk in overweging willen geven om u nader te bezinnen op de betekenis en de inhoud van de HC zoals die reeds eeuwen is uitgelegd. De ‘historische bepaaldheid’, waar u op duidt, is een zeer gevaarlijk argument. De inhoud en strekking van zowel de Bijbel als de HC is namelijk in de eeuwen onveranderd gebleven. Het zegt meer over de tijd waarin we leven en waarop we de belijdenis zouden moeten aanpassen: dat zou pas een gevaarlijke tendens zijn. Om die reden roep ik u op om met name het eerste deel van de HC (de ellende van de mens) te benadrukken in het onderwijs aan uw catechisanten. Mocht u daarbij een ander boek willen gebruiken, kies dan voor “Jong onder het juk van Christus” van Matthew Mead. Hij volgt daarin de lijn van de HC ten volle en overtuigd. Pas in ellende wordt ontvangen genade werkelijk gekend. Herkent u zichzelf daarin? Daar zou ik zeer benieuwd naar zijn.
09/09/2013 op 20:01
Ik ben Ned. Geref. predikant/geestelijk verzorger en vond dit een heel goede verwoording van de noodzaak om in ons denken en onderwijs los te komen van de theologie van de HC. Het is niet moeilijk om bij alle onderdelen de goede zin en het waardevolle uit de Catechismus te halen, en dat heb ik jarenlang gedaan. Het is de traditie waarin we gevormd zijn. Maar heel nuchter: Het is zowel theologische als ervaringsmatig wel áángetoond dat de theologische structuur van catechismus ervoor zorgt dat belangrijke zaken onderbelicht blijven. Ik vrees dat de invloed van de catechismus voor een belangrijk deel op het conto is te schrijven van de státus van de Catechismus als verplichtend kerkelijk belijdenisgeschrift. Dat smoort de nodige theologische kritiek. Ik denk dan ook dat je pas weer ontspannen met de Catechismus aan de gang kunt, als ze ontdaan wordt van haar kerkelijk verplichtend karakter. Minder status, grotere bruikbaarheid!
Tegenargumenten, hierboven geuit als: ‘misbruik heft het goede gebruik niet op’ en ‘zoveel invloed heeft de catechismus niet’ en ‘je moet haar in samenhang van de hele bijbel lezen’ lopen stuk op de volgens mij empírisch vast te stellen realiteit dat als je een gereformeerde gelovige zou vragen naar zijn geloof, dat er dan inderdaad zoiets uitrolt als de (inderdaad eenzijdige) theologische redenering die Hans Burger tekent. Het is diep ingesleten en we leven in een tijd waarin de nadelen van de catechismus de voordelen beginnen te overtreffen.
10/09/2013 op 09:19
Hallo Jos,
even dacht ik, fris geluid…, maar toen?
HC en een bijbelboek vergelijken is wel erg gemakkelijk.
De Bijbel houden we al 2000 jaar in ere en regelmatig herdenken we dit opnieuw; dankbaar en soms groots.
De HC heeft grote invloed. En zeker grote invloed gehad in de protestantse geschiedenis. Nog steeds zijn er christelijke stromingen, vaak duizenden km’s bij ons vandaan, die de HC ontdekken!
Niet origineel om meeliftend op die aandacht je punt te maken.
en ja, met duizenden voorgangers lever ik de HC graag in voor een beter geschrift? Is dat deze eeuw te verwachten?
groet,
Koen